IMG�77

94 KRZYSZTOF TRYBUŚ

94 KRZYSZTOF TRYBUŚ

As aptly. also, might be givcn A Pcncil to her hand;

That, softcning objects. somctimes even Outstnps to heart's demami;

That smoothes foregonc distress, the lines Of lingermg care subdues,

Long-vanishcd happiness refines,

And clothes in brighter hues;

Yct, likc o tool of Fancy, works Those Spectres to dilatc That startle Consciencc, as she iurks Within her lonely seat.

O! that our lives, which flee so fast,

In purity wrre such,

That not an image of the past Should fear that pencifs touch!

Retircment then might hourly look Opon a soothing scenc.

Age steal to his alloted nook Contented and serene;

With heart as calm as lakes that slecp,

In frosty moonlight glistening;

Or mountain rivers, where they creep Along a channel smooth and decp.

To their own far-off murmurs listening^{1 2}.

Aleida Assmann, autorka pracy o formach pamięci, poświęca dużo uwagi utworowi Wordswortha, rozróżniając pamięć kojącą (recolectio) i wyzwalającą (anam-nesis) - rodzaj pamięci-marzenia, która umożliwia przekraczanie rzeczywistości w stronę idealnych krain". Assmann wskazuje na kreatywną rolę tego rodzaju pamięci w konstruowaniu tożsamości podmiotu. Zdaniem tej autorki Wordsworth podstawy swej estetyki pamięci odnalazł w tradycji filozoficznej Locke’a. Człowiek potrzebuje pamięci, by utworzyć most z przeszłością, to pamięć decyduje o naszej tożsamości -czytamy w Essay Concerning Humań Understanding, zwłaszcza zwraca uwagę wyrażone tu przekonanie, że dzięki pamięci jesteśmy jednością.

Z całą pewnością pamięć pełni rolę zasadniczą w objawianiu się osobowości romantycznego poety i nie jest to jedynie rezultat oddziaływania empirycznego subiektywizmu. Z perspektywy romantyków problematyka pamięci była fragmentem dziedzictwa kultury europejskiej. Trudno jednak rozsądzić, co z wielkiej historii tego tematu zachowało dla nich znaczenie - bogini pamięci Mnemosyne miała wszakże dziewięć muz i każda spośród nich zawdzięczała swej matce bardzo wiele.

Bez wątpienia przetrwały antyczne początki refleksji o pamięci - zwłaszcza pouczenie Arystotelesa z traktatu De anirna, że pamięć jest częścią duszy. Nieodległe zapewne było romantycznej hipotezie rzeczywistości platońskie przekonanie o tym, że wiedza o prawdzie polega na pamiętaniu oglądanych przez duszę idei. To samo przekonanie odnalezione u Augustyna owocowało poszukiwaniem Boga w pamięci.

Romantycznych wielbicieli Boskiej Komedii musiały kształtować nakazy pamiętania o Piekle i Raju. Wędrujących po kolejnych kręgach dantejskiego infema musiało zastanawiać ścisłe powiązanie pamięci o występku z rodzajem miejsca zajmowanego przez grzeszników³. Miejsce - duch miejsca (genius loci), pamięć miejsca

Z miejscem wiąże się najważniejszy rodzaj pamięci, bez której nie jest możliwa żadna biografia romantycznego poety. Wszyscy oni byli poetami miejsc. Poetami jezior i rzek o ustalonej toponimii. Poetami Litwy i Ukrainy, a zarazem starożytnej Hellady i Rzymu. Poetami europejskiego Południa i romantycznej Północy z zapamiętanym na zawsze „tu i teraz”. Zastanawiające, że ustanowienie takiej koncepcji poety nie mogło się obyć - jak na to wskazuje sonet Do Niemna Mickiewicza - bez udziału Petrarki z jego rozumieniem poezji jako wspominania rzeczy doświadczonych i doznanych.

W historii literatury polskiego romantyzmu refleksja o pamięci została zdominowana problematyką elegijną, a formy pamięci zredukowane do form przemijania^{4 5}. Z tej perspektywy trudno w pełni rozpoznać rolę i znaczenie pamięci w utworach Mickiewicza, Krasińskiego, Norwida i innych. Właściwie jeden tylko Słowacki ze swą pamięcią mistyczną wymknął się tej upraszczającej kwalifikacji'. Pozostali polscy poeci nadmiernie przez badaczy krępowani tradycją elegii znaleźli się poza, ważną w epoce romantyzmu, dyskusją o pamięci. Pamięć przecież łączyła się wtedy nie tylko ze śmiercią i przemijaniem, także z rozumieniem historii i tradycji, tematem miłości, problematyką poety geniusza. Takie właśnie, szerokie koneksje pamięci zaznaczają się w prezentacjach romantycznej biografii.

Romantyzm — pisała Marta Piwińska - to pamięć: niematerialna, nieustanna, wieczna, upiorna obecność wszystkiego, co minęło i umarło. Nieśmiertelność przeszłości własnej i świata - bo choć tradycja nie jest tym samym co pamięć, jest czymś analogicznym. Było to niejako wbudowane w ludzką psychikę śmierci i przemijania. Dlatego romantyk czuł się żywym trupem, dlatego

1

W. Wordsworth, Poeiical works. London 1969, s. 391.

2

A Assmann. Erinną-ungsfaume. Formen und Waiidlungen des kulturellen Geddchinisses, Miinchen 1999.*. 91 in.

3

   Zob. uwagi na ten temat w klasycznej dziś rozprawie Franccs A. Yates, Sztuka pamięci, przeł. W. Radwański, posł. L. Szczucki, Warszawa 1977, s. 105.

4

   Usprawiedliwia to poniekąd tradycja badawcza polskiego romantyzmu, by wspomnieć o studiach Czesława Zgorzelskicgo, poświęconych elegijnej poezji Mickiewicza. Zob. współczesne nawiązania do tej tradycji w książce B. Kuczcry-Chachulskiej, Przemiany form i postaw elegijnych iv linie polskiej XIXwieku. Mickiewicz. Słowacki. Norwid. Faleński. Asnyk. Konopnicka, Warszawa 2002. Na tle tej tradycji i jej kontynuacji wyróżnia się jako odmienna propozycja Rolfa Ficgutha, który wiąże temat pamięci Z problematyką cyklu w twórczości Mickiewicza, zob. Rozpierzchłe gałązki. Cykliczne i skojarzeniowe formy kompozycyjne »v twórczości Adama Mickiewicza, przeł. M. Zieliński. Warszawa 2003.

5

   Zob. rozważania na temat roli pamięci w twórczości mistycznej Słowackiego w książce M. Pi-wińskiej, Juliusz Słowacki od duchów. Warszawa 1982, s. 355-365; interesująca wydaje się zwłaszcza zaproponowana tu kategoria „pamięci romantycznej", zob. s. 366 i n.