CCF20090513038

94

I. Indukcja i wyjaśnianie

która mówi, że pytanie jest źle postawione, to znaczy jego centralna presupozycja jest fałszywa. Parafrazując przykład Russella, na pytanie: „Czy obecny król Francji jest łysy?", odpowiedziami bezpośrednimi są „Tak” oraz „Nie", odpowiedzią korekcyjną zaś jest: „Ależ Francja nie ma króla!". Godne podkreślenia jest, że centralna presupozycja każdego pytania typu tak-lub-nie jest zarazem presupozycją każdej jego odpowiedzi bezpośredniej⁹⁴. Na odwrót, presupozycja odpowiedzi bezpośredniej na pytanie typu tak-lub-nie jest zarazem presupozycją samego pytania. Podobny związek między presupozycjami pytania a presupozycjami odpowiedzi bezpośrednich zachodzi dla pytań wielu innych typów. Dzięki temu logika pytań nadaje się do analizy metodologicznej nic gorzej od logiki prcsupozycji.

Logika pytań nadaje się nawet lepiej. Pozwala bowiem na rekonstrukcję procesu badawczego jako rozwiązywania problemów⁹⁵. Wielu filozofów, zwłaszcza Popper, Kuhn i Laudan, powtarza w kółko, że nauka polega przede wszystkim na rozwiązywaniu problemów. To spostrzeżenie jednak niewiele wzbogaca ich analizy metodologiczne. Pierwsze poważne próby zbudowania modelu intcrrogacyjnego (czyli pytajnego) nauki, który mógłby dostarczyć stosownych narzędzi analizy, podjął w licznych artykułach Jaakko Hintikka.

Model ten przedstawia naukę jako grę w pytania i odpowiedzi prowadzoną przez Uczonego i Przyrodę. Uczony zadaje pytania (za pomocą eksperymentów) i uzyskuje odpowiedzi, eliminując kolejno ze zbioru możliwych światów te, w których odpowiedzi Przyrody są

,    , fałszywe. Celem giy jest znalezie-

ikko Hintikka (ur. 1929), fiński filozof, profesor    „

iwersytetu w Bostonie, jeden z twórców errogacyjnego modelu nauki oraz semantyki jżliwoświatowej. Autor bardzo wielu prac akresu filozofii języka, lingwistyki, episte-jlogii, logiki matematycznej oraz historii

nie „świata rzeczywistego . Ujęcie

Hintikki, streszczone tutaj w karkołomnym skrócie, nie jest jednak pełnokrwistą logiką pytań. W szczególności nie ukazuje logicznych

^M W omawianym przykładzie „Tak” jest skrótem zdania: „Obecny król Francji jest łysy”, a nie zdania: „Obecny król Francji nic jest łysy”. Oba te zdania, podobnie jak pytanie: „Czy obecny król Francji jest łysy?”, presuponują zdanie: „Istnieje ktoś (i tylko jeden), kto jest obecnie królem Francji”.

Podjęcie lego zadania było zresztą główną motywacją filozoficzną rozwijania logiki pytań.

'I. Czy istnieje „logika nauki"?

95

związków między pytaniami, czyli mechanizmu wywoływania jednych pytań pizcz inne. Bardziej odpowiednia do naszych celów jest logika rozwijana przez Andrzeja Wiśniewskiego.

Implikacja erotetyczna iv ujęciu Wiśniewskiego

Najbardziej interesującą z obecnego punktu widzenia relacją rozpatrywaną przez Wiśniewskiego jest i m p 1 i k a c j a erotetycz-n a (czyli pytajna). Jest to związek między pytaniem implikującym Q, zbiorem zdań oznajmujących X i pytaniem implikowanym Q*, symbolicznie Im(Q, X, Q*), który zachodzi wtedy i tylko wtedy, gdy (i) z dowolnej odpowiedzi bezpośredniej A na pytanie Q i zdań ze zbioru X wynika logicznie alternatywa wszystkich odpowiedzi bezpośrednich na pytanie Q* oraz (ii) z każdej odpowiedzi bezpośredniej B na pytanie Q* i zdań ze zbioru X wynika alternatywa niektórych, ale nie wszystkich odpowiedzi bezpośrednich na pytanie Q.

Za definicją implikacji erotetycznej kryją się następujące intuicje: przy założeniu, że zdania ze zbioru X są prawdziwe, (1) jeżeli na pytanie implikujące Q istnieje prawdziwa odpowiedź bezpośrednia, to na pytanie implikowane Q* również istnieje prawdziwa odpowiedź bezpośrednia, oraz (2) znając prawdziwą odpowiedź bezpośrednią na pytanie implikowane Q*, można wyznaczyć pewien podzbiór właściwy zbioru odpowiedzi bezpośrednich na pytanie implikujące Q, wśród których znajduje się odpowiedź prawdziwa. Innymi słowy, znalezienie prawdziwej odpowiedzi bezpośredniej na pytanie implikowane pomaga w znalezieniu prawdziwej odpowiedzi bezpośredniej na pytanie implikujące, choć niekoniecznie wystarcza do tego. Dzięki temu, mając wiedzę reprezentowaną przez pewien zbiór zdań X, możemy sobie ułatwić poszukiwanie odpowiedzi na jakieś trudne pytanie Q, odpowiadając na łatwiejsze od niego pytania implikowane Q*, 0** i tak dalej.

Problem teoretyczny w ujęciu logiki pytań

W nauce poszukiwanie rozwiązania problemu teoretycznego - na przykład wyznaczenie prędkości światła lub wartości jakiejś innej stałej fizycznej - polega na przekształceniu go na problem eksperymentalny: zaprojektowanie, a następnie przeprowadzenie eksperymentu, którego rezultat (wynik pomiaru), w świetle wiedzy zastanej, dostarcza poszukiwane rozwiązanie albo przynajmniej sugeruje drogę dalszych badań. Strukturę logiczną tej procedury badawczej można przedstawić za pomocą implikacji erotetycznej Im(Q, W, ?E), gdzie 0 jest pytaniem o rozwiązanie problemu teoretycznego, W - wiedzą zastaną, potrzebną do zaprojektowania odpowiedniego eksperymen-