CCF20090514015

134

l. Indukcja i wyjaśnianie

Zwolennicy teorii kontrfaktycznych odwołują się do spostrzeżenia, że istnieje wyraźny związek pomiędzy prawdziwością zdań przyczynowych a spełnianiem pewnych nierzeczywistych okresów warunkowych. Oto przykład: stwierdzić, że uderzenie pioruna spowodowało zawalenie się drzewa, to tyle, co uznać, że gdyby piorun w nie nie uderzył, ono by się nie zawaliło. To jednak jeszcze nie stanowi pełnoprawnej teorii przy-czynowości. Nawet jeśli zachodziłaby równoważność pomiędzy zdaniami przyczynowymi a pewnymi okresami warunkowymi, dlaczego mielibyśmy traktować ją raczej jako analizę przyczynowości aniżeli nierzeczywistych okresów warunkowych? Stąd kontrfaktyczna teoria przyczynowości - poza charakterystyką wspomnianego związku - obejmuje również semantykę nierzeczywistych okresów warunkowych oraz próbę umiejscowienia przyczynowości w określonym systemie metafizycznym.

David Lewis¹ - twórca ujęcia kontrfaktyczncgo - traktuje swoją teorię jako aprioryczną analizę pojęciową, wskazując, że jej wyniki powinny mieć charakter konieczny i oddawać intuicje językowe związane z badanym pojęciem. Celem takiego przedsięwzięcia jest pokazanie, że przyczynowość sprowadza się do bardziej podstawowych składników rzeczywistości, a analiza w ramach nierzeczywistych okresów warunkowych jest tylko pośrednim jego etapem. Lewis buduje swoją teorię na gruncie określonej metafizyki. Głosi ona, że ontologicznie pierwotne są jednostkowe, punktowe i niezależne od siebie zdarzenia, w któiych egzemplifikowane są fundamentalne własności fizyczne, a dwa światy identyczne co do ich rozkładu są identyczne pod każdym innym względem. A zatem dany rozkład własności fizycznych na przestrzeni dziejów świata określa wszystkie pozostałe fakty, w tym przyczynowe.

Oprócz metafizyki kluczowym elementem analizy Lewisa jest semantyka nierzeczywistych okresów warunkowych opierająca się na semantyce możliwych światów². Należy w tym miejscu podkreślić, że Lewis, choć sam jest realistą co do ich istnienia, nie uważa, że jego analiza przyczynowości wymaga przyjęcia takiego stanowiska. Aparaturę możliwych światów możemy potraktować jako pożyteczne narzędzie, pozwalające na zwięzłe przedstawienie niezwykle skomplikowanych rozkładów zdarzeń, do których sprowadza się zachodze-

Aneks nr 1. Przyczy nowość

135

nic nierzeczywistych okresów warunkowych, a w dalszej kolejności analizowanych za ich pomocą związków przyczynowych. Podstawowym składnikiem semantyki możliwoświatowej jest pojęcie podobieństwa światów. Formalnie powinno ono spełniać dwa warunki: l) każde dwa światy są porównywalne ze względu na ich podobieństwo do świata rzeczywistego; 2) żaden inny świat nie jest bardziej podobny do rzeczywistego niż on sam. Jeśli chodzi o kryteria podobieństwa, to według Lewisa - najistotniejsza jest tożsamość praw przyrody, w dalszej kolejności dokładne pokrywanie się faktów jednostkowych i w końcu podobieństwo praw i faktów. Trzeba jednak zauważyć, że czasem drobną różnicę w obowiązujących prau'ach rekompensuje zwiększony obszar pokrywania się faktów.

Lewis definiuje warunek prawdziwości nierzeczywistego okresu warunkowego jak następuje: prawdą jest w świccie rzeczywistym, że gdyby zaszło X, to zaszłoby Y wtedy i tylko wtedy, gdy 1) nie istnieje możliwy świat, w którym zachodzi X lub; 2) pewien możliwy świat, w którym zachodzą X i Y, jest bardziej podobny do świata rzeczywistego niż jakikolwiek świat, w którym zachodzi X, lecz nie zachodzi Y. Mając podane warunki prawdziwości nierzeczywistych okresów warunkowych, możemy w końcu przedstawić najprostszą wersję kontrfaktycznej analizy przyczynowości (AK): zdarzenie C po w od u-j c zdarzenie £ wtedy i tylko wtedy, gdy gdyby nic zaszło C, nie zaszłoby również E.

Weźmy pod uwagę konkretny przykład: rzucenie przez Jasia kamieniem w szybę sąsiada spowodowało jej rozbicie. A zatem: gdyby Jaś nie rzucił kamieniem, szyba nie zostałaby rozbita, co w semantyce możliwoświatowej przekłada się na warunek, że żaden świat \v_r w którym Jaś nic rzuca kamieniem, lecz szyba zostaje rozbita, nic jest bardziej podobny do świata rzeczywistego w niż pewien świat iv₂, w którym Jaś nie rzuca kamieniem i szyba nie rozbija się. Sprawdźmy, czy warunek ten jest spełniony. Spośród światów tv_; i w, najlepszymi kandydatami na najbardziej podobne do rzeczywistego są te, w których zachodzą dokładnie te same zdarzenia jak w nim do momentu, kiedy Jaś rzuca kamieniem - dokładne pokrywanie się wszystkich faktów, w ramach bronionej przez Lewisa teorii zagwarantuje tożsamość praw przyrody do chwili rzutu. Aby nie komplikować naszego przykładu, przypuśćmy, że świat rzeczywisty jest deterministyczny. Wówczas jego prawa oraz stan przed rzutem pociągają za sobą, że Jaś rzuca kamieniem. Skoro w w_t i vv₂ Jaś nic rzuca kamieniem, musiało nastąpić w nich chwilowe

D. Lewis, Iniroduction i Causation, w: tenże, Philosophical Papers, t. 2, Oxford 1986.

Tenże, Counierfactual Dependence and Time's Arrow, w: tenże, Philosophical Papers, dz. cyt., oraz tenże, Coimterfactuals, Cambridge, MA 1973.