CCF20090513028

l. Indukcja i wyjaśnianie

tlza zastana składa się z wiedzy potocznej oraz tych teorii naukowych, którymi są uteoretyzowane zdania aktualnie traktowane jako zdania bazowe. Innymi słowy, konwencjonalna decyzja (tymczasowej) akceptacji pewnych zdań „bazowych"⁵⁷ skutkuje tymczasowym wyłączeniem spod kiytyki pewnych zdań teoretycznych, które obejmuje się wspólnym mianem wiedzy zastanej. Ten sam wynik eksperymentu może falsyfi-kować sprawdzaną hipotezę albo jej nie falsyfikować, w zależności od tego, które zdania zaliczają się w danym czasie do wiedzy zastanej.

Przeprowadziłem kiedyś eksperyment polegający na próbie zjedzenia zupy podanej w pewnym ośrodku wczasowym. Stwierdziłem, że marchewka w tej zupie jest bardzo twarda. Czy ten rezultat falsy-fikuje rozpatrywaną parę stron wcześniej hipotezę o konsystencji gotowanej marchewki? Nie byłem skłonny tak sądzić. Nasuwało się raczej przypuszczenie, że kucharz nie gotował jej dostatecznie długo. Ten domysł wszakże nie wydawał się trafny, ponieważ marchewka nie była nie dość miękka czy twardawa, jak bywają marchewki nie-dogotowane. Była może nawet twardsza od marchewki surowej. To zjawisko w świetle wiedz)' zastanej wyraźnie podważało wspomnianą hipotezę, która skądinąd wydaje się bardzo wiarygodnym składnikiem kucharskiej wiedzy zastanej. Jakiś czas później gotowałem barszcz i, z pośpiechu czy niedbalstwa, wlałem do wody zakwas natychmiast po wrzuceniu marchewki. Mimo długiego gotowania marchewka okazała się twarda. Wtedy przypomniałem sobie, że zupą z eksperymentu wczasowego była ogórkowa. To nasunęło mi na myśl hipotezę, że gotowanie marchewki w zakwaszonej wodzie utwardza ją, a nic zmiękcza. Bez dalszych ceregieli włączyłem tę hipotezę do wiedzy zastanej i odtąd, ilekroć gotuję zupę - choć robię to nieczęsto - staram się pamiętać, by nie dodawać do niej nic kwaśnego, dopóki marchewka nie zmięknie. Hipoteza o tym, że gotowana marchewka jest miękka, została utrzymana, aczkolwiek z pewną modyfikacją („... chyba że jest gotowana w środowisku kwaśnym").

Koncepcja wiedzy zastanej ukazuje nam w nowym świetle pewne epizody historii nauki, opisywane w literaturze popularnej jako przykłady zmagań geniuszu z zacofaniem. Kopernikańska hipoteza ruchu dobowego Ziemi była sfalsyfikowana na gruncie ówczesnej wiedzy zastanej. Eksperyment falsyfikujący polegał na upuszczeniu

⁵⁷ Cudzysłów przypomina o tymczasowości bazy empirycznej.

3. Falsyfikacjonizm i jego trudności

kamienia ze szczytu wieży. Zgodnie z fizyką Arystotelesa, kamień powinien spadać ruchem naturalnym, to jest w dół. Gdyby Ziemia obracała się wokół osi, w czasie lotu kamienia wieża odsunęłaby się od toru kamienia i kamień spadłby nie u jej stóp, lecz nieco dalej. To nie jest żart ani błąd. To jest poważne rozumowanie naukowe, które można było zakwestionować dopier o po wykluczeniu fizyki Arystotelesa z wiedzy zastanej i zastąpieniu jej fizyką Newtona. Podobnie jak potwierdzenie, falsyfikacja hipotezy również nie jest konkluzywna: zależy od wiedzy zastanej.

Wobec powyższego, ilekroć jakaś hipoteza H zostanie sfalsyfiko-wana na gruncie pewnej wiedzy zastanej W, stajemy przed wyborem: odrzucić hipotezę //jako sfalsyfikowaną, podtrzymując wiedzę zastaną W, albo zrewidować wiedzę zastaną, zastępując pewne jej składniki innymi, co pozwoli utrzymać hipotezę H. Powstaje pytanie, czym się należ}' kierować w sytuacji takiego wyboru. Zagadnienie warunków rewizji wiedzy zastanej jest w gruncie rzeczy odmianą starszego od niego problemu Duhema, który wypada omówić, zanim zajmiemy się jego falsyfikacjonistyczną wersją.

3.3. Problem rewizji wiedzy zastanej jako wersja problemu Duhema

Problem Duhema

Pierre Duhem (1861-1916). francuski filozof nauki, fizyk i matematyk, jego stanowisko filozoficzne bliskie byto pozytywizmowi i konwencjonalizmowi. Uważał, że celem nauki nie jest dostarczanie wyjaśnień, lecz jedynie systematyzacja zjawisk. Autor La theorie phy-s/cjcre (1906).

Pierre Duhem w La thćorie physique...^Si zauważył, że hipotezy nigdy nic są sprawdzane w pojedynkę. Jeżeli bowiem wynik eksperymentu będzie niezgodny z przewidywaniem, to nic wiadomo, czy odpowiedzialność za to należy złożyć na aktualnie sprawdzaną hipotezę, czy też na którąś z hipotez założonych w samym projekcie eksperymentu. W każdy eksperyment są bowiem uwikłane liczne hipotezy, w szczególności hipotezy na temat działania przyrządów pomiarowych. Najprostszy przyrząd, na przykład termometr, jest ucieleśnieniem zespołu mnóstwa hipotez: teorii rozszerzalności cieplnej,

^ss Zob. R Duhem, La thćorie physupie, sou objęci et sa structure, Paris 1906. Polski przekład (fragmenty) w: tenże, Filozofia nauki. Wybór pism. wybór K. Szlachcic, tłum. M. Sakowska, Wrocław 1991.