CCF20090514007

118 I. Indukcja i wyjaśnianie

Wspólnie z Wiśniewskim¹³⁰ zauważyliśmy, że wyjaśnianie przez wyszczególnienie ma również, jak w koncepcjach van Fraassena i Liptona, charakter kontrastowy. Mianowicie jeżeli „abnormalny" znaczy tyle co „nieoczekiwany”, wyjściowe pytanie można sparafrazować następująco: „Dlaczego (z jakiej przyczyny) w układzie a zaszło (nieoczekiwane) b, a nie któreś spośród (jak zazwyczaj) b_v ..., b_k,?". Z kolei postulaty znaczeniowe odpowiedzi PZ (ii)-(iv) gwarantują, że odpowiedź wyróżnia temat pytania, jak by powiedział van Fraas-sen, albo że wskazuje na pewien czynnik w historii przyczynowej b, który nie ma odpowiednika w historii przyczynowej żadnego z ->/?., i=l, ..., k, jak by powiedział Lipton.

y ujęcia ilpersa-wskiego

Jaką w takim razie przewagę ma koncepcja Kuipersa-Wiśniewskie-go nad koncepcją Liptona? Po pierwsze, taką, że dzięki uściślającej parafrazie pytania typu „dlaczego?”, przekształcającej je na pytanie typu „co?" („które z?"), poszukiwanie wyjaśnienia daje się przedstawić w formie rozumowania erotetycznego, dzięki czemu można je dokładniej zanalizować (por. rozdz. I, p. 4.2). Pytanie „Co jest przyczyną...?” ma formę ?H, gdzie H jest pewnym zbiorem hipotez. Poszukując odpowiedzi, badacz wysuwa hipotezę He H, stawiając pytanie typu „tak-lub-nie”: ?H = „Czy c jest przyczyną b?". To pytanie razem ze zdaniami PZ implikuje erotetycznie kolejne pytania: „Czy w układzie a zaszło zdarzenie c i czy jest ono abnormalne w a?”, „Czy istnieją czynniki /,,..., f_n takie, że f_v .... f_n normalnie występują w układzie a i «jeżeli c oraz f_{, ..., f_n, to w układzie a zachodzi b» jest prawem przyczynowym?”¹³¹, „Czy c jest czynnikiem istotnym przyczynowo dla wystąpienia b?". Jeżeli na wszystkie te pytania odpowiedź będzie pozytywna, wówczas hipoteza H zostanie potwierdzona. W przeciwnym razie należy wysunąć kolejną hipotezę H' e Hi postawić pytanie: ?H’ = „Czy c jest przyczyną b?”. Gdy wszystkie (ze względu na wiedzę zastaną) możliwości c, c', c”, ... zostaną wyczerpane, pozostaje bądź zrewidować wiedzę zastaną tak, aby otworzyć pole do stawiania no-

¹³⁰    Zob. A. Groblcr, A. Wiśniewski, Explanation and Theory-Evaluation, w: R. Festa, Volume In Debate with Theo Kuipers, Dordrecht-Boston 2005.

¹³¹    W sprawie warunków (hipotetycznej) akceptacji odpowiedzi pozytywnej („Tak”)

na to pytanie występuje różnica zdań między mną a Wiśniewskim. Wiśniewski uważa, że czynniki fj.....f_n musza zostać zidentyfikowane i explicite (tzn. wyraźnie) wymie

nione. Według mnie, można uznać, że część z nich jest implicite (między wierszami) i wchodzi w skład wamnku ceterisparibus (por. rozdz. I, p. 5.4 oraz rozdz. II, p. 6).

wych hipotez, bądź zrewidować presupozycję P wyjściowego pytania Q. To zaś jest równoznaczne z udzieleniem odpowiedzi korekcyjnej: „b zaszło (zamiast w wyniku wystąpienia jakiejś abnormalnej przyczyny) bądź w wyniku (abnormalnego) splotu (normalnych lub abnor-malnych) przyczyn, bądź bez (abnormalnej) przyczyny w ogóle”¹⁵².

Drugą zaletą koncepcji wyjaśniania przez wyszczególnienie, w porównaniu z koncepcją Liptona, jest jego otwartość na inne typy wyjaśniania niż przyczynowe. W szczególności Kuipers i Wiśniewski rozpatrują wyjaśnianie intencjonalne i wyjaśnianie funkcjonalne¹³⁵. Pierwsze z nich polega na udzielaniu odpowiedzi na pytanie typu „Dlaczego osoba a popełniła czyn b?” zastąpione parafrazą: „Jaki motyw (cel) miała osoba a, aby popełnić czyn b?". Drugie zastępuje pytanie typu „Dlaczego organizmy gatunku a mają wykształconą cechę b?” parafrazą „Jaką funkcję biologiczną (ewolucyjną) cecha b pełni (pełniła) u organizmów gatunku a?". Wyjaśnienia intencjonalne mogą mieć ważne zastosowanie na przykład w śledztwie kryminalnym lub w psychoterapii. Wyjaśnienia funkcjonalne mają kluczowe znaczenie na przykład w konstruowaniu scenariuszy ewolucyjnych. Szczegóły analizy tych typów wyjaśniania pominę, ponieważ ich struktura jest zasadniczo taka sama jak wyjaśniania przyczynowego.

Koncepcja erotetyesnn a logika mik

Erotetyczne ujęcie koncepcji wyjaśniania przez wyszczególnienie wyraźnie ukazuje wiedzotwórczy mechanizm poszukiwania wyjaśnień. Z tego względu można uważać je za przyczynek do teorii lub logiki odkrycia, zapoczątkowanej przez Norwooda R. Hansona. Uważał on, że ogólne wzory dochodzenia do odkrycia naukowego można znaleźć, badając strukturę rozumowania abdukcyjnego (por. rozdz. I, p. 5.1). Od tego czasu badanie filozoficznych i logicznych, w odróżnieniu od psychologicznych, aspektów odkrycia naukowego ma swoich zagorzałych entuzjastów¹⁵⁵. Natomiast wedle dominującego wcześniej stanowiska empiryzmu logicznego, przedmiotem filo-

¹⁵² Akceptacja drugiego c/Jonu tej alternatywy może wydawać się z gruntu nienaukowa. Tymczasem wydaje się całkiem naturalne uznać, że na pytanie: „Co było (abnormalną) przyczyną tego, że Jan wygrał w toto-lotka?", właściwą odpowiedzią jest „Nic”. Z pewnością na wynik losowania składa się wiele przyczyn, lecz gdyby któraś z nich była abnormalna, sprawą powinien zająć się prokurator.

^1,3 Znowu: pierwotna koncepcja pochodzi od Kuipcrsa, jej erotetyczne rozwinięcie od Wiśniewskiego.

¹³³ W Polsce między innymi Wojciech Sady, zwłaszcza w: Racjonalna rekonstrukcja odkryć naukowych, Lublin 1990.