Obraz5 (3)

terytorialnego formowania się i rozwoju politycznego krajów oraz innych regionów. Geografowie radzieccy określają geografię polityczną jako dyscyplinę „zajmującą się badaniem poiityczno-tcrytonalnej organizacji społeczeństwa w geograficznej przestrzeni i oddziaływania procesów politycznych na rozwój i rozmieszczenie sił wytwórczych²⁴. W opisie i analizie geografia polityczna uwzględnia zarówno warunki fizycznogeograficzne, jak i ekonomiczno-społeczne i polityczne.

Przedmiotem badań geografii politycznej, jako dyscypliny związanej z Ziemią (earth bound), jest obszar określony granicami i odznaczający się pewną organizacją, a więc przede wszystkim państwo, w szczególności zaś jego terytorium, stanowiące część obszaru kuli ziemskiej, odpowiadającą rozciągłości jurysdykcji państwa, jako najbardziej trwały komponent oraz materialny substrat działalności społeczeństwa. Jednym z pytań, na które geografia polityczna usiłuje odpowiedzieć, jest zagadnienie — jak wpływa państwo i jego polityka, zwłaszcza gospodarcza, na kształtowanie się przestrzeni geograficznej i krajobrazu. Geografia polityczna bada również strukturę i funkcje regionów' politycznych, tj. obszarów jednorodnych pod względem badanych cech politycznych. Wiąże się to z analizą sił i układów politycznych oraz ich wzajemnych stosunków. Geografia polityczna zajmuje się również jednostkami politycznymi niższego rzędu niż państwo, a także ugrupowaniami państw, czyli strukturami ponadpaństwowymi. Przedmiotem geografii politycznej jest między innymi analiza podziału administracyjnego, którego podstawą są obok warunków środowiska naturalnego nie tylko względy gospodarcze, lecz również momenty historyczne i polityczne. W Polsce na przykład reforma podziału administracyjnego, przeprowadzona w 1975 r., polegająca na przekształceniu systemu trójstopniowego w dwustopniowy, miała na celu decentralizację władzy, wyeliminowanie zbędnego ogniwa administracji oraz zbliżenie ludności do reprezentującej jej interesy władzy administracyjnej. Do szczególnie aktualnych problemów geografii politycznej zalicza się zagadnienie wewnętrznej organizacji wielkich państw oraz problem witalności małych państw narodowych²⁵.

Oprócz relacji i wzajemnego oddziaływania zjawisk politycznych i ich materialnego podłoża, przedmiotem geografii politycznej, są również struktury ekonomiczne, mające swe źródło w układzie stosunków politycznych. Wydzielenie regionów ekonomicznych oparte jest często na kryterium jednolitej władzy politycznej, ma ona bowiem ogromny wpływ na sposób życia ludzi i wykorzystanie bogactw' naturalnych. Niektórzy sądzą nawet, że tylko państwa są realnie istniejącymi regionami {Bowen, Woolridge)²⁶. Państwo wpływa coraz silniej na rozmieszczenie i wygląd budynków, zwłaszcza publicznych, a pośrednio na charakter osiedli, na przebieg, rodzaj dróg i środków komunikacji. Wpływa także na wymianę towarową z zagranicą w postaci embarga, ceł lub premii

^2A R. A, Gorbaccwicz Problemy sowriemkmoj pofiticzeskoj gieogrofii, Uwieś tj a wsiesojuznogo gieogi aficzeskogo obszczestwa. I. 113, I, 1981. s. 25.

-S The Science of Geography, National Aeademy of Sciences, Washington 1965.

B. G. Bowen Ihe Geography of Nalions, ..Geography'’, L 48, 1963, s. 17.

eksportowych. Napięte stosunki polityczne między poszczególnymi krajami wpływają z reguły na ograniczenie lub zaniechanie ich wzajemnej wymiany towarowej. Przykładem może być zakaz wywozu w 1980 r. zbóż ze Stanów Zjednoczonych do Związku Radzieckiego, zniesiony w następnym roku. W krajach socjalistycznych, a więc na znacznej części kuli ziemskiej, państwo decyduje również o wielkości gospodarstw rolnych, o strukturze użytkowania ziemi, upraw rolniczych i lasów, słowem kształtuje, charakterystyczny dla danego kraju, typ krajobrazu gospodarczego. Państwo jest tu jednym z istotnych czynników modelujących krajobraz. Również w krajach kapitalistycznych rozszerzenie własności państwowej wzmocniło rolę czynnika politycznego w gospodarce. W rezultacie, znaczna część przeobrażeń środowiska naturalnego oraz wiele zjawisk gospodarczych i ludnościowych wynika obecnie z określonej polityki danego państwa, które stało się antropogenicznym geofaktorem. Wojny, będące również zjawiskiem politycznym, stają się często przyczyną ogromnych zmian środowiska geograficznego. Wystarczy przypomnieć zastosowanie przez Amerykanów środków' chemicznych, tzw. dcfoSiantów, na obszary leśne i użytki rolnicze w Wietnamie. W roku 1974 amerykańscy uczeni oceniali, żc ekologiczne następstwa zrzucenia na 6 min akrów (24,3 tys. km²) południowego Wietnamu około miliona funtów (453,6 t) środków chemicznych widoczne będą co najmniej jedno stulecie¹. Obecnie jesteśmy świadkami zagrożenia środowiska naturalnego jako siedziby życia i pracy społeczeństwa. Zahamowanie szybkich i niekorzystnych zmian środowiska fizyczno-biologicznego. spowodowanych rozwojem urbanizacji, uprzemysłowienia oraz intensyfikacji rolnictwa, stało się niezmiernie ważnym i aktualnym problemem ekonomiczno-społecznym. Rozwiązywanie tego zagadnienia wymaga nie tylko znacznych wysiłków i nakładów finansowych, lecz również określonej konsekwentnej polityki w skali państwa oraz porozumień i kooperacji w skali międzynarodowej. O wadze i zasięgu tych zagadnień świadczy między innymi fakt, że były one przedmiotem obiad XXII i XXIII Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ.oraz międzynarodowej konferencji w Sztokholmie. Ogólnoświatowy kryzys dotyczący stosunku człowieka do środowiska powoduje coraz większy świadomy wpływ polityki i działalności państw na zmiany w przemyśle na szczeblu lokalnym, krajowym, regionalnym i międzynarodowym. Istnieją bowiem problemy dotyczące bezpośrednio wszystkich krajów, które można rozwiązać jedynie na drodze międzynarodowych porozumień. Przykłady te dowodzą konieczności uwzględniania w opracowaniach o charakterze syntetycznym zależności struktur gospodarczych i ludnościowych od warunków politycznych. Jest to także jeden z elementów pełnej syntezy geograficznej i jedno z zadań geografii politycznej.

Jak każda dyscyplina, geografia polityczna zmierza do wykrywania prawidło- ' wości i, podobnie jak inne nauki o Ziemi, przedmiot swoich badań rozpatruje w aspekcie globalnym i szczegółowym. Odpowiada temu podział geografii politycznej na ogólną i regionalną.

17

1

R. Muir Modern PolUicat Geogrophy. s. 173.

2 — Geografia polityczna ogólna