P1050316

[5]    Strukturo ilościowa tekstu skońcionego    149

W rzeczywistości mowa rozpatrywana z punktu widzenia jej struktury leksykalnej nic jest jednorodna. Można w niej wyodrębnić nic tylko fragmenty posiadające wyraźną strukturę, lecz również „amorficzną masę wyrazową” naturalnego dialogu, swobodnej rozmowy itp.³ Z naszego punktu widzenia prawo Zipfa jest związane właśnie z takimi obiektami, które posiadają swoją strukturę, tj. z systemami zamkniętymi*

W teorii klasycznej samo pojęcie tekstu jako jednostki organizacji jest zbędne, ponieważ wszystko, co możemy powiedzieć o tekście, jest w pełni określone przez właściwości wyrazów wchodzących w jego skład, a więc przez prawdopodobieństwo ich użycia. Dlatego też dla takich doświadczalnie znalezionych charakterystyk wyrazu jak „indeks używalności”, związanych z ilością tekstów, w których dany wyraz występuje, nic ma po prostu miejsca w teorii klasycznej.

Tekst zamknięty, z naszego punktu widzenia, jest to prawidłowo zbudowany obiekt, taki jak np. fraza projektywna. Jest on skonstruowany według pewnego prawa, które od rozpatrywanych już w lingwistyce matematycznej praw różni się tym, że w sformułowaniu jego istotną rolę odgrywa liczba. Liczby takie nie mają jednak sensu prawdopodobieństwa. Nie zakładamy, że wyrazy tworzą prawidłowy tekst „zipfowski” po prostu dlatego, że jest ich wiele, tak samo jak nikt sobie nie wyobraża, żc wyrazy tworzą frazę projektywną dzięki swym cechom wewnętrznym. W obu przypadkach mamy do czynienia z ukierunkowanym, chociaż na pewno nie uświadomionym zachowaniem mówiącego, który nadaje całości pewną dodatkową organizację.

Gdy mówiący użyje po jednym razie w danym tekście około 60% słownika, bierze on na siebie jak gdyby „obowiązek" użycia 15% słownika dwukrotnie, zaś liczbę użyć najczęściej występującego wyrazu musi on wybrać tak, aby była równa 45% ogólnej ilości różnych wyrazów w tym tekście itd. Jak człowiek potrafi tak dokładnie „wyważy ć” różne parametry tekstu, jak „przeczuwać” całość, nie wiemy i nie chcemy snuć domysłów na ten temat. W rzeczywistości jednakże mamy do czynienia z faktami tego samego typu, chociaż na o wiele większą skalę co i przy generowaniu zdania złożonego, w którym wszystkie walentności są zapełnione, aczkolwiek wydawałoby się, że mówiący bardzo niejasno wyobraża sobie, jak skończy zdanie.

Zajmijmy się obecnie drugą częścią analogii między tekstem posiadającym strukturę a zamkniętym systemem fizycznym. Izolacja zarówno systemu fizycznego jak tekstu jest względna. W rzeczywistym wahadle zawsze jest strata energii z powodu oporu powietrza, tarcia w punkcie zawieszenia, deformacji sprężystych itp. Działanie przyczyn zewnętrznych, „niesystemowych” może być tak różne, że ich efekt wspólny można uważać za wielkość przypadkową. Niekiedy z całości tej można wyodrębnić czynnik o „dużej wadze" i przejść do systemu bardziej złożonego, by go opisać; schemat elementarny prawa zachowania jest dla tego opisu jakby odskocznią.

Teksty zamknięte to obiekty wyidealizowane. Powinniśmy jeszcze nauczyć

’ Nawet przy rozpatrywaniu mowy na poziomie foncmicznym j<y jednorodność wzbudza wątpliwości (por. /(/).