P1060877

44

ynOBVM.AW

tylko, tc przystępujemy do patwiordzenłit lub zaprzeczania tego, czyli podążania /a tym lub unikania tego, co nam intelekt przedkłada w ten sposób, że czujemy przy tym. iż żadna siła zewnętrzna nas do tego nic zmusza". Zatem „nieograniczona” wolność kartezjuńsku ma swoje bardzo poważne ograniczenia. Nie odnosi się do świata materialnego, z którym tak często są związane jej impulsy i aspiracje. Jednak nawet z tym poważnym ograniczeniem wolność, taka jak ją znajduje Kartezjusz, ma nieblahe znaczenie. Nic i nikt na świccie nic jest w stanie narzucić mi żadnego sądu. Żadna siła zewnętrzna nic zmusza mnie, bym uznał za prawdziwy raczej ten niż inny sąd. Jedyny autorytet, który uznać mi wypada. to autorytet mojego własnego intelektu, muszę się liczyć tylko i nim. a raczej z jego ujęciem idei przedstawianym mojej woli do aprobaty lub odrzucenia w akcie suwerennego sądu. Zauważyć jeszcze wypada. że nawet w stosunku do danych przedstawionych przez intelekt wola zachowuje całkowitą autonomię. Intelekt jest skończony, światło przyrodzone rozumu oświetla dane świadomości z różną jaskrawością przedstawiając niektóre idee jako jasne i wyraźne, inne jako mniej jasne, jeszcze inne wreszcie jako całkiem mgliste i niewyraźne. Ostateczny wybór zależy zawsze od woli, ta bowiem, w przeciwieństwie do intelektu jest nieograniczona.

Spinoza, którego intencje poznawcze i metoda stosowana w filozoficznych badaniach raczej zbliżają do Kartezjusza niż z nim różnią; w kwestii wolności ma nam do zaproponowania coś radykalnie innego. „...Nie w przypadkowości jakowejś, ani w dowolności założona jest wolność nasza, ale w sposobie naszego twierdzenia i przeczenia, tak że z im mniejszą dowolnością twierdzimy cokolwiek lub czemukolwiek przeczymy, tym bardziej jesteśmy wolni”. Zatem wolni jesteśmy w przeciwnym niż w koncepcji Kartezjusza wypadku, nie wtedy kiedy wyrokujemy o prawdzie sądu bez przymusu, lecz wtedy kiedy do przyjęcia jakiegoś sądu za trafny przymuszają nas konieczne przyczyny. Inaczej zresztą u Spinozy być nie może. Natura substancji — zdaniem filozofa — determinuje bowiem wszystko z nieubłaganą konsekwencją. Ścisłej determinacji poddany jest zarówno atrybut rozciągłości, jak i atrybut myślenia. Rzeczy rozpatrywane jako materialne podlegają bezwyjątkowej determinacji przez prawa fizyki, zaś w atrybucie myślenia z identyczną mocą działają prawa logiki. Trzeba więc zerwać — zdaniem Spinozy — kultywowanym dotąd złudzeniem wolnej woli. Człowiek jest tak samo zdeterminowany jak inne modi substancji. W przeciwieństwie jednak do innych modi, człowiek zdolny jest do poznania. I to, w opinii Spinozy, pozwala ujmować go jako wolnego. Co prawda wolność nie polega tutaj na możliwości zmiany czegokolwiek, w jakimkolwiek porządku, a tylko na poznaniu praw i przyczyn, przeciw którym buntować się byłoby niedorzecznością. Człowiek jest w sytuacji korka niesionego przez wartki nurt wody. Kie-