quo vadis

nia Hadriana (117-138). Postacią centralną jest młodzieniec nie nazwany z imienia, syn Greka i Iliryjki, „ktoś - jakiś

tam człowiek - ąuidam" (łac. ktoś, pewien), który przybywa do Rzymu z gr. prowincji Epir, „nic ...nie działa, szuka tylko i pragnie dobra i prawdy": studiuje filozofię, błąka się po mieście, przebywa w rozmaitych kołach rzym. elity; interesują go zwł. chrześcijanie, których postawę w czasie prześladowań obserwuje z podziwem. Osamotniony i niezdecydowany co do wyboru własnej drogi życiowej, ginie przypadkowo w bójce ulicznej. Podobny los, śmierć albo wygnanie, spotyka też inne postaci poematu, z którymi młodzieniec był powiązany: Greków - mędrca Artemidora i poetkę Zofię, Judejczyków - maga Jazona i Barchoba (tj. Bar Kochbę, wodza powstania żyd.), oraz „drugiego Quidama”, chrześcijanina.

Q. łączy w sobie element opisowo-realistyczny (rekonstrukcje miasta i życia w nim), refleksyjno-filozoficzny (w rozmowach bohaterów bądź rozważaniach autora) oraz metaforycz-no-paraboliczny. Zarówno tyt., jak i podtyt. wskazują na uogólnione, uniwersalne treści zawarte w utworze. Norwida interesuje tu problem schyłku i przełomu cywilizacji, rozpad świata staroż. i formowanie się nowych sił kulturowych (chrześcijaństwo), do których należy przyszłość. W wierszu z 1859 Do Walentego Pomiana Z. (prwdr. 1901 w „Chimerze"), pomyślanym pierwotnie jako wstęp do Q., podsumował poglądy hist. i filoz. wyrażone w poemacie: cywilizacja eur. uformowana została dzięki syntezie trzech składników - tradycji gr., rzym. i judeo-chrześcijańskiej; tragedia gł. postaci Q. polega na tym, że przypadło im żyć w okresie przejściowym, epoce zamętu, gdy rozpada się stary świat wartości, a nowa całość hisŁ jeszcze się w pełni nie wyłoniła, toteż jednostkowe poszukiwania prawdy kończą się na ogół niepowodzeniem. Norwid ma tu również na myśli sytuację własnego pokolenia i współcz. mu okres dziejów Europy, stojącej przed zasadniczymi przemianami, poszukującej nowych form życia. Poemat, najobszerniejszy utwór epicki Norwida, uważany jest przez wielu krytyków i badaczy za jedno z najwybitniejszych jego osiągnięć artyst. i intelektualnych, dzięki szerokim wizjom historioz. i walorom wiersza epickiego, pełnego plastycznych i nasyconych myślowym ładunkiem obrazów.

Wyd. kryt J.W. Gomulicki w: Pisma wszystkie, t. 3, W. 1971 (tu również warianty, ogł. 1912 i 1956; wiersz Do Walentego Pomiana Z. w t 2).

Z. ŁAPIŃSKI Obrazowanie w „Q.", Roczn. Hm 6 (1956/57) z. 1_: M. JASTRUN „Q." i sobowtóry, w: Gwiaździsty diament, W. 1971; E. BIEŃKOWSKA W poszukiwaniu wielkiej ojczyzny, „Mieś. Lit.” 1974 nr 4; Z. ŁAPIŃSKI „Gdy myśl łączy się z przestrzenią", Uwagi o przypowieści „Q.” Roczn. Hum." 24 (1976) z. 1.

Ewa Bieńkowska

QUINCUNX to jest Wzór Korony Polskiej na cynku wystawiony, dzieło S. Orzechowskiego, złożone z dwu dialogów, wyd. w Krakowie 1564. Q. stanowi jakby dalszy ciąg —> Rozmowy, albo Dialogu; występują tu bowiem te same osoby: Papieżnik i Ewangelik, a raz wraz dołącza się do rozmowy Orzechowski, który jednak nie jest już Gospodarzem, ponieważ dysputa toczy się w domu Papieżnika, kanonika przemyskiego. Ewangelik, wracający z toczącego się właśnie sejmu warsz. (1564), przekazuje jego atmosferę. Wobec postanowionej już rewizji tytułów posiadanych darowizn ziemskich, a więc zwycięstwa egzekucjonistów, sprawę królewszczyzn porusza Orzechowski tylko w dialogu pierwszym. Dialog drugi, zasadniczy, wypełniony jest całkowicie uzasadnieniem racji średniow. teokratyzmu, uzależniającego władzę króla od papieskiej, reprezentowanej w Polsce przez prymasa. Władza król. ponadto ogiamczona jest przez prawa i przywileje szlachty. Ustrój idealnego państwa wykłada autor za pomocą figury ostrosłupa o podstawie czworokątnej, tj. cynku; wierzchołek ostrosłupa to

Kościół, a 4 katv nnHfitawv łn Wiara nłfsiT-r Iranłan IrrAl __

równorzędne filary Królestwa. Teorie Orzechowskiego wzbu dziły sprzeciw, którego wyrazem lit. były m.in. Wróżki J. Kochanowskiego i odpierająca szowinistyczny atak autora na szlachtę litew. Rozmowa Polaka z Litwinem. A. Rotundusa. Pod względem literackim Q., przeciążony teoretyzowaniem,

ustępuje wcześniejszej Rozmowie.

Wyd. kryt. J. Łoś w: Polskie dialogi polityczne, Kr. 1919 BPP74; zob.

też Orzechowski Stanisław.

Juliusz Nowak-Dłużewski

I QUO VADIS. Powieść z czasów Nerona, powieść H. Sienkie-

l wieża, prwdr. w „Gazecie Pol." 1895-96, wyd. os. w Krakowie 1896. Pomysł jej wyrósł ze znamiennej dla kultury XDC w. mody na dzieła o tematyce antycznej i wczesnochrześcijańskiej, oraz dobrej orientacji autora w topografii i pamiątkach kultury staroż. Rzymu Orientację tę, opartą na lekturze dziel Tacyta i Swetoniusza oraz XDC-wiecznych historyków, jak E. Renan (Antychryst 1873), i pisarzy, jak A. Guiraud (Flavien, ou de Romę desert 1835), Krasiński (Irydion), Kraszewski (Rzym za Nerona 1866), Sienkiewicz łączył z podziwem dla płócien swego przyjaciela H. Siemiradzkiego (PochodnieNerona 1876 i in.), którego pomysły wyzyskał w powieści. Wg legendy uwiecznionej w tyŁ utworu „Quo vadis, Domine” (dokąd idziesz, Panie?) - to pytanie, które uchodzący z Rzymu przed prześladowaniem Piotr zadaje spotkanemu na drodze Chrystusowi, a dowiedziawszy się, że Chrystus chce go zastąpić, wraca, by umrzeć za wiarę. Do inspiracji tych trzeba dodać wywody W. Kętrzyńskiego o Słowianach, m.in. o Lygach (1868), których uczony ten uważał za lud mieszkający między Wisłą a Odrą, oraz studium K. Morawskiego Petroniusz-Arbiter (1894).

W pracy swej pisarz postawił sobie cel tradycyjny, choć bardzo ambitny - ukazanie wzajemnego stosunku kultur dwu światów, pogańsko-rzymskiego i chrześcijańsko-żydowskie-go. Obraz chrześcijaństwa wypadł blado, co bez trudu dostrzegali krytycy powieści. Ten niedowład artyst wystąpił w niej szczególnie silnie w porównaniu z niezwykle plastycznym obrazem świata pogańskiego, ukazanego w całej świetności pałaców rzym. i żyda ich mieszkańców - cezara i jego dworaków oraz elity intelektualnej (Seneka, Lukan, Petroniusz). Wybitny krytyk I. Matuszewski przyczyny niedomagań powieści widział „w temperaturze i uzdolnieniu artyst. Sienkiewicza", który - by posłużyć się formułą D. Mereżkowskiego

0    przedwieństwie Tołstoja i Dostojewskiego - był „jasnowidzem dała", a nie duszy-lecz jasnowidzem klasy najwyższej. Stąd kreacje jego postad, takich jak arbiter elegantiarum

1    poeta Petroniusz, Neron czy gr. włóczęga-filozof Chilon Chilonides, którzy czarują pełnią żyda, gdy apostołowie Piotr i Paweł są postadami szarymi i bezbarwnymi.

Stosunki wzajemne obydwu światów autor Q.v. przedstawił w sposób dla niego typowy, przez wprowadzenie zmodyfikowanego schematu fabularnego. Młody oficer z rodu patrycju-szowskiego, Winicjusz, poznaje dziewczynę, Ligię, chrześd-jankę, chroniącą się przed jego zaborczą miłośdą wśród swoich współwyznawców, i odzyskuje ją, gdy sam zostaje chrześ-djaninem. Postać Ligii, zakładniczki słów., w ojczyźnie swej zwanej Kalliną, przybranej córki wodza rzym., wprowadził Sienkiewicz w celu związania dziejów własnego kraju z kulturą rzym.-chrześc., a powieść zakończył efektem o wymowie symbolicznej - sługa Ligii, mocarz Ursus, skręca na arenie kark potężnemu turowi teutońskiemu. Akcenty te, z których czytelnik poi. zdał sobie sprawę bardzo późno, a których czytelnik obcy nie dostrzega, nie tłumią wymowy artyst. po-wieśd jako piast, obrazu dwu kultur, arystokratycznej i potężnej oraz ple^ejuszowskiej i nikłej, z których drugą odnosi zwycięstwo.

Dzieło, 'w którym Sienkiewicz przedstawił rozległy obraz,

268