DSC04821

nią czytelnikowi tego, co dobre, i piętnowania tego, co ’/\f. Nie postacie, ale narrator czuwał nad moralnością, pochwalał lub ganił sądy i czyny bohaterów, a robiąc to zawsze odwoływał się do powszechnie przyjętych i zaakceptowanych norm postępowania z wiarą, że pozwolą one zachować porządek i ład naf świi cie. Dominująca pozycja narratora wynikała więc z przesłanek światopoglądowych, z racjonalistycznego i optymistycznego ‘spojrzenia na świat, miała oparcie w autorytecie moralnym, jakim cieszył się w społeczeństwie pisarz i jego dzieło. Klęska racjonalizmu i zmiana sytuacji pisarza zakwestionowały dotychczasowy status narratora. Bolesne doświadczenia pierwszej wojny światowej, nowa fizyka, psychologia i filozofia zburzyły wiarę w sens istnienia, ukazały względność rzeczy i zjawisk (teoria względności Einsteina i zasada nieokreśloności materii Heisenberga), wydobyły na jaw mroki podświadomości (Freud), intuicję postawiły ponad niedoskonałym rozumem (Bergson). Świat stał się nagle przerażający, nauka wyłamała się spod praw logiki, człowiek *— spod kontroli rozumu. Wiara w nienaruszalny system wartości została podważona. W takiej sytuacji abstrakcyjny narrator nie może być już autorytetem, nie ma prawa do wszechwiedzy i wydawania kompetentnych ocen, a tym samym traci centralną pozycję w narracji, rezygnuje na rzecz bohaterów ze swych dotychczasowych uprawnień.

W dziewiętnastowiecznej prozie język narratora dominował nad językiem postaci — narracja zajmowała większość miejsca w utworze, górowała nad przytoczeniami (dialogami i monologami występujących osób). Natomiast w XX w. rozwijają się takie formy narracji, które wydatnie ograniczają kompetencje trzecio-osobowego narratora. Do jego mowy przenikają słowa postaci (mowa pozornie zależna) albo też on sam oddaje głos bohaterom, którzy — jako drugorzędni narratorowie — mówią we własnym imieniu, spychając go w cień (technika punktów widzenia, monologi postaci). Przyjrzyjmy się bliżej tym formom narracji.

Mowa niezależna polega na przytaczaniu cudzych slow^ w formlę nie zmienionej, tak jak je dana osoba wypowiedziała. Prawidła pisowni radzą ją wprowadzać dwukropkiem i opatrywać cudzysłowem, jZobaczmy, jak wygląda ten typ przytoczenia i jaka jest jego rola w Miłosierdziu, gminy Konopnickiej. Oto mowa pana Radcy:

— Ustawy gminy są ustawami chrześcijańskiego miłosierdzia; są one nie tylko naszą zdobyczą cywilizacyjną, ale naszą chlubą. Tak jest, panowie, one są naszą chlubą! Wiadomo panom, że młodość nie trwa, siły opuszczają, choroba i bieda łamie. Jest to powszechne prawo, któremu ulega świat cały. Ale nasza gmina podejmuje walką z tym prawem. W jaki sposób? W bardzo prosty. Przygarnia tych. których skrzywdziło życie, przygarnia nędzarzy i wydziedziczonych, przygarnia kaleki i niemocne starce! ,■

Mowę niezależną zawsze można zamienić na zależną. Do- || konajmy tego zabiegu:

Pan Radca rzekł, że ustawy gminy są ustawami chrześcijańskiego miłosierdzia, że są one nie tylko ich zdobyczą cywilizacyjną, ale ich chlubą. Poańedziai, iż wiadomo im, że młodość nie trwa, siły opuszczają, choroba i bieda łamie, że jest to powszechne prawo, któremu ulega świat cały. Ale stwierdził, że ich gmina w sposób bardzo prosty podejmuje walkę z tym prawem, że przygarnia tych, których skrzywdziło życie, przygarnia nędzarzy i wydziedziczonych, kaleki i niemocne starce.

Porównanie mowy zależnej i niezależnej uwidacznia różnicę między tymi rodzajami przytoczenia. W mowie zależnej; zdanie przytoczone jest zawsze podrzędne wobec zdania wprowadzającego: rzekł, powiedział, stwierdził. Zmienia się również forma czasownika: pierwsza osoba zostaje zastąpiona trzecią, a zaimki ja, ty, my, wy — formami on, ona, oni, ich. Lecz nie tylko gramatyczne niuanse dzielą mowę zależną i niezależną, o wiele bardziej charakterystyczne są różnice stylistyczne. Mowa zależna, ma charakter sprawozdawczy, informacyjny, suchy i — na dłuższą metę monotonny (powtarzają się te same spójniki i konstrukcje składniowe). Natomiast rapwa niezależna jest spontaniczna, ęharakte-ryzuje wypowiadającego, oddaje nie tylko jego myśł, ale i temperament, zaangażowanie — jak w cytowanym fragmencie po-

ii

Poetyka stopowana — 23

n