Sakson4

Wyróżnia ona trzy zasadnicze etapy tego procesu:

1.    Wprowadzenie w 1989 l zasad gospodarki rynkowej spowodowało, iż PGR-y przestały otrzymywać dotychczasowe dotacje. Okazało się, iż 80% z nich jest niezdolnych do samodzielnego funkcjonowania w nowych warunkach gospodarczych (nadmierne zatrudnienie, ogromne koszty gospodarki mieszkaniowej itp.);

2.    Na lata 1990-1992 przypada upadek ekonomiczny państwowych i spółdzielczych gospodarstw rolnych. W latach tych ma miejsce gwałtowne pogorszenie sytuacji finansowo-ekonomicznej PGR-ów, spada produkcja, lawinowo rośnie zadłużenie, większość pracowników zostąje zwolniona z pracy lub wysłana na wcześniejszą emeryturę lub rentę;

3.    Lata 1992-1993 to okres likwidacji PGR Powołana 1 stycznia 1992 r. Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa (AWRSP) przejmuje mąjątek poszczególnych PGR-ów i włącza do zasobów Własności Skarbu Państwa, rozpoczynąjąc trwający do dzisiaj proces przekształceń własnościowych¹.

W około 100 państwowych przedsiębiorstwach i kombinatach rolnych na obszarze dzisiejszego województwa warmińsko-mazurskiego zatrudnionych było około 65 tys. osób®⁰ (w 1989 r. na terenie województwa olsztyńskiego w granicach z 1976 r. zatrudniano 24 tys. osób)®¹. Liczba ta w latach 1990-1991 wskutek zwolnień pracowników lub ich przejścia na wcześniejszą emeryturę (rentę) zmniejszyła się o około 45 tys. osób. W latach 1991-1992 zwolniono dalszych 10 tys. osób W 2000 r. u dzierżawców, nabywców i w gospodarstwach administrowanych przez AWRSP zatrudnionych było jedynie około 9,5 tys. byłych pracowników PGR Na rejestrowanym bezrobociu przebywało około 8-11 tys. osób Bezrobocie wśród członków rodzin byłych pracowników PGR było znacznie wyższe i w małych osiedlach wynosiło od 60 do 90%, nąjniższe było w osiedlach dużych, gdzie wahało się od 20 do 30%. Ogólną liczbę byłych pracowników PGR 1 członków ich rodzin szacowano w 2001 r. na obszarze województwa warmińsko-mazurskiego od 250 do 400 tys. osób®².

Bezrobotni pracownicy byłych PGR stanowią część bezrobotnych na wsi (w regionie północnym Polski bezrobocie wśród byłych pracowników PGR w 1996 r. szacowano na poziomie 41,4%).

W 2003 r. Wojewódzki Urząd Pracy w Olsztynie poinformował, że liczba bezrobotnych zamieszkujących obszary wiejskie wynosiła 82 tys. osób, a w 2004 r. spadla do poziomu 79,6 tys. osób Wśród tej grupy było około 30 tys. pracowników PGR Bezrobocie popegeerowskie jest nąjczęśdej „bezrobociem rodzinnym”, gdyż z reguły dotyczy wszystkich dorosłych osób prowadzących wspólne gospodarstwo domowe®³.

Syndrom wyuczonej bezradności, wszechstronne uzależnienie od dawnego pracodawcy, odizolowanie od otoczenia i geograficzna lokalizacja osiedli (oddalenie od głównych dróg i większych miast; trudności komunikacyjne itp.), to główne czynniki powodujące,

. iż upadek PGR-ów wywołał szczególnie drastyczne i dalekosiężne skutki ekonomiczne, społeczne i psychologiczne dla ludności popegeerowsldej⁸⁸⁴.

Konsekwencje tego stanu rzeczy tak charakteryzuje E. Tarkowska: Wskutek likwidacji PGR-ów byli pracownicy stracili nie tylko miejsce pracy, ale także wiele istotnych życiowych udogodnień i korzyści Ponieważ PGR był nie tylko pracodawcą, ale i szczególnym środowiskiem społecznym i kulturowym, pracujący i żyjący tam ludzie szczególnie dotkliwie odczuli jego likwidację. Nie tylko znaleźli się bez pracy i środków do żyda (co przy ich niskich kwalifikacjach okazało się szczególnie dramatyczne); załamał się ponadto cały ich dotychczasowy sposób żyda; można powiedzieć - zniknął ich cały świat, znany i bezpieczny. Okazali się bezradni wobec najprostszych spraw żyda codziennego, pozbawieni pracy, bezpłatnego mieszkania, możliwośd dorobienia, odcięci od świata - w sensie dosłownym - wobec braku pegeerowskiego transportu. Strategie przystosowawcze, wytworzone w ciągu wielu lat pracy w PGR-ach, nawyki i postawy okazały się * w nowej sytuacji ekonomicznej bezużyteczne i dysfunkcjonalne"⁸⁸⁸.

W niezwykle trudnej sytuacji znaleźli się także absolwend szkół rolniczych oraz młodzież ze środowisk popegeerowskich, która straciła możliwość uzyskania pierwszego zatrudnienia w „znikających" PGR-ach.

Badania socjologiczne prowadzone w środowiskach pegeerowskich na Warmii i Mazurach ukazują zjawisko trwałej marginalizacji społeczno-ekonomicznej wynikającej najczęściej z „bezrobocia rodzinnego". Prowadzi ono do tworzenia się kategorii ludzi zbędnych (underclass), którzy „przyspawani są do po pegeerowskich osiedli". Żyją oni w permanentnej biedzie, skazując także swoje dzieci na tzw. reprodukcję biedy⁸⁸⁶. Ludzi tych opanował marazm i zniechęcenie. Wydostanie się z tego „zaklętego kręgu” możliwe jest zasadniczo poprzez opuszczenie dotychczasowego miejsca zamieszkania, na co decydują się głównie młodzi. Z badań Lidii Domańskiej wynika, iż stopień zaspokojenia potrzeb bytowych wśród bezrobotnych w byłych PGR-ach jest na bardzo niskim poziomie. Na pytanie: „Na co starcza pieniędzy”, aż 68,5% twierdzi, że „nie starcza na pożywienie”². Luba Sołoma ustaliła, że 60,3% badanych za „sprawy, którymi przejmują się", uznaje: za co kupić jedzenie, ubranie - 60,3%; za co kupić leki - 54,3%, jak oddać dług,

1

Decyzję o likwidacji PGR-ów podjął Sejm w dniu 19 kwietnia 1991 r. Por. Q To mas z c w 8 ka,Przestrzenne aspekty sytuacji życiową/ mieszkańców osiedli popegeermskłch - ąjęcie typologiczne, w: Mieszkańcy osiedli byłych pegeerów o swojej sytuacji życiowej. Raport z badań, pod red. Z. Kawczyńskięj-Butiym, Olsztyn 2007,8.116.

Ibidem, Aneksy, s. 181.

^mM.SkntpsVie,Bezrobocieagntmewtoq/- olsztyńskim. Aktywizacja zawodowa bezrobotnych zamieszkujących na wsi, w-.Rynekpracy a edukacja, Olsztyn 1995, s. 111.

⁸⁸²    Mieszkańcy osiedli byłych pegeerów o swoją] sytuaęji życiową], pod red. Z. Kawayńsldej-Buttyrn, Olsztyn 2007,8.181.

⁸⁸³    R Marks-Bielska, Przekształcenia w rolnictwie i gospodarce na obszarach wlą]sklch,w> Warnia i Mazury w obliczu przemian cywilizacyjnych. IB lat przekształceń gospodarczych i społecznych 1990r2005, Olsztyn 2006,s. 109,110.

2

^8,4 Ibidem, & 108. Por. także: K Łapińska-Ty szka, B. Per ty tczko,Bezrobocie więjskie i bieda rolnicza jako kluczowe przyczyny ubóstwa na wsi oraz A. Karwacki, Marginalizacja środowisk popegeerowskich w Polsce. Społeczno-kulturowe konsekwenęfe uwikłania w biedą jako wyzwanie dla polityki społeczną/. Oba opracowania ukazały się w pracy pt Współczesne społeczeństwo polskie, pod red. R Suchockiej, Poznań2007,

8.137-162 oraz 159-166.

⁸⁸⁸ E. Tarkowska, Ubóstwo^, s. 98-99. W1992 z. AWRSP przejęła 42 700 mieszkań zakładowych, głównie zlokalizowanych w osiedlach popegeerowskich. Większość mieszkań do 2001 r. została sprzedana najemcom. Najmniej sprzedano ich w powiecie Bartoszyce (około 70%). Mieszkańcy osiedli~, s. 181. Por. także: R Marks-Bielska, RKisiel, J. Danii czu)t,Dzierżwajako podstawowaJbrma zagospodarowania popegeerowskiego mienia, Olsztyn2006.

⁸⁸⁶    Potwierdzają to badania własne przeprowadzone w 2005 r. wśród społeczności popegeerowsldej w gminie Purda Na pytonie zadane dzieciom, kim chdafyby być, odpowiedziały: „bezrobotnymi lub rencistami, tak jak nasi rodzice, którzy siedzą w domu i oglądąją telewizję*.

⁸⁸⁷    L. Domańska, Depiywaęja potrzeb byłych pracowników państwowych przedsiębiorstw gospodarki rolną/, lbruń 2003, a 142.