SCX 3200 140511264202

typu są stosowane we współczesnym budownictwie organowym powszechnie i w zasadzie wyłącznie. Wiatrownie tonowe z zasuwami używane były w budownictwie organowym conajmniej od początku XV wieku. Dopiero w końcu wieku XVIII zaczęto wprowadzać wiatrownie typu rejestrowego. W wieku XIX różne znane firmy organowe wprowadzały wiatrownie nowych typów — za przykład może służyć niemiecka firma Walcker, dzięki której rozpowszechniona została wiatrownia rejestrowa. Wiatrow-nia tonowa zmodyfikowana została przez francuskiego organmi-strza Aristide Cavaille-Colla. W podręcznikach budowy organów z XIX wieku oraz z początku XX wieku (Tópfer, Audsley) zawarte są rysunki i opisy wielu stosowanych wówczas nowych typów wiatrowni. Dużo ulepszeń i wynalazków poczyniono również w wieku XIX w dziedzinie traktury gry i traktury rejestrowej.

Dokonując oceny wiatrowni należy brać pod uwagę zarówno ich właściwości techniczne, jak wpływ ich cech konstrukcyjnych na możliwości artystyczne instrumentu. Przy ocenie od strony technicznej istotna jest możliwość dokonywania doraźnych napraw w sposób nieskomplikowany, ważne są również wymiary wiatrowni i możliwość dostępu do wymagających regulacji elementów przy różnych wariantach ustawienia wiatrowni w organach. Istnienie możliwości dokonywania mniejszych napraw wiatrowni bez ich demontażu decyduje o długowieczności organów. Wymiary wiatrowni determinują wymiary całego instrumentu — w większości przypadków przy budowie organów decydującą rolę odgrywa bowiem wielkość przeznaczonego na ten cel miejsca.

Związana z cechami konstrukcyjnymi możliwość dostępu do elementów wiatrowni (wiąże się to z koniecznością okresowego dokonywania konserwacji i drobnych napraw) określa sposób ustawienia wiatrowni w organach — w dalszej konsekwencji wpływa także na rozmiary i wygląd całego instrumentu.

Najmniejsze wymiary posiadają wiatrownie tonowe. W małych instrumentach konstruowane są czasem wiatrownie tonowe o długości równej klawiatury, co stanowi absolutne minimum możliwe do osiągnięcia przy konstrukcji wiatrowni. Wiatrownie rejestrowe wszelkich typów są od wiatrowni tonowych zdecydowanie większe. Wiatrownie tonowe charakteryzują się również możliwością niezwykle łatwego dostępu do wentyli i sprężyn. Wentyle wymagają co pewien czas (od kilkunastu do kilkudziesięciu lat) nowego pokrycia skórą, względnie oczyszczenia skóry. Sprężyny, w zależności od trwałości materiału z którego zostały wykonane, wymagają okresowych regulacji względnie wymiany. W przypadku wystąpienia nieszczelności wentyla łatwo jest też ustalić przyczynę awarii (wpadnięcie zanieczyszczenia, zmęczenie sprężyny, zużycie oskórowania). Wymianę sprężyny i oczyszczenie wentyla przeprowadzić może organista — operacje tego rodzaju są nieskomplikowane i możliwe do przeprowadzenia w krótkim czasie. W razie wystąpienia konieczności organista może również przeprowadzić oskórowanie wentyla w sposób doraźny (podobną operację należy uznać zawsze za prowizoryczną). Ponieważ wentyle montowane są w sposób umożliwiający ich wyjmowanie, wszelkie naprawy wykonywane mogą być w sposób wygodny. Wymiana całego wentyla jest możliwa do przeprowadzenia również w sposób łatwy.

Wymianę sprężyn przeprowadza się sprawniej przy pomocy specjalnych szczypców. Zasuwy służące do otwierania głosów są elementami trwałymi i napraw nie wymagają.

Wiatrownie rejestrowe posiadają z reguły większe wymiary, niż wiatrownie tonowe. Możliwość dokonywania doraźnych napraw jest w nich uzależniona od sposobu ich konstrukcji. Dostęp do wentyli bez demontażu wiatrowni może istnieć tylko w przypadku odmiany wiatrowni z pionowymi (wiszącymi) klapami. W takim przypadku wystarczy odśrubowanie zamknięcia wentyla od dołu. W wiatrowniach typu stożkowego wentyle znajdują się wewnątrz komór rejestrowych — dostęp możliwy jest jedynie do ich końców wystających na zewnątrz, uruchamianych przez trakturę. Na tych końcach znajdują się regulatory, przy pomocy których możliwe jest ustalanie momentu kontaktu elementów traktury (kątowników w wersji mechanicznej, mieszków w wersji pneumatycznej) z wentylami. W przypadku zacięcia się stożka możliwe jest usunięcie zacięcia przez poruszanie stożkiem — w podobny sposób usunąć można również zanieczyszczenia powodujące zacięcie.

Natomiast w przypadku zaistnienia potrzeby renowacji stożków, względnie ich wymiany, konieczne jest zdemontowanie wiatrowni — wiąże się to ze zdjęciem piszczałek z wiatrowni (po

75