skanuj0002

Michał Paweł Markowski chodzi jednak, jak zawsze u Barthes’a, o proste przeciwieństwo. Raczej o wygrywanie jednego przeciwko drugiemu: „posługujemy się wspaniałymi narzędziami nauki, metody, krytyki, by wypowiedzieć delikatnie, czasami i gdzieśkolwiek (owe przerwy są uzasadnieniem seminarium) to, co można by w nieco archaicznym stylu nazwać poruszeniem pragnienia”. Poruszyć pragnienia: oto prawdziwy cel seminarium, które okazuje się przestrzenią psychoanalityczną⁷, a ściślej, przestrzenią przeniesienia. Przeniesienie to, jak podaje słownik, z którego obficie korzystał Barthes, „proces aktualizowania się nieświadomych pragnień wobec pewnych obiektów w pewnego typu relacjach z nimi”⁸. Czyich pragnień? Z pewnością i uczestników, i prowadzącego seminarium, choć główną rolę, rolę „pacjenta”, odgrywał tu sam Barthes, dla którego publiczność była „terapeutą”⁹. „Jak można brać profesora za psychoanalityka? Jest przecież całkiem odwrotnie: to on poddaje się psychoanalizie”, napisał Barthes w 1971 roku [II 1196], W takiej sytuacji jasne jest, że prowadzący seminarium nie wykłada żadnej wiedzy. W wykładzie bowiem wyłożony (w sensie całkiem dosłownym, tak jakby wykładał się na kozetce) jest podmiot, który mówi i spotyka się z milczeniem audytorium. „Lustro jest puste” powiada Barthes i jest to sytuacja, która powtórzy się w soliloąuium Fragmentów. ten, kto mówi, przemawia „w obliczu innego (obiektu miłości), który nie mówi wcale” [39]^l0. Różnica jest jednak znaczna: gdy „profesor mówi do publiczności, jest już

⁷ Na co zwrócił uwagę G.L. Ulmcr. Zob. The Discourse of the Imaginary, „Diacritics”, March 1980.

J. Laplanche, J.-B. Pontalis, Słownik psychoanalizy, pod kierunkiem D. Lagache’a, przeł. E. Modzelewska, E. Wojciechowska, WSiP, Warszawa 1996, s. 258.

⁹    S. Turkle, Psychoanalytic Politics. Freud’s French Revolution, New York 1978, s. 147.

¹⁰    Jeżeli w nawiasie pojawia się tylko liczba, oznacza to, że cytuję niniejsze wydanie Fragmentów.

W

tam Inny, który przedziurawił swój dyskurs”, gdy zaś podmiot miłosnego dyskursu zwraca się do obiektu swej miłości, to Inny zmienia się w innego. Inny, pisany za Lacanem dużą literą, oznacza miejsce, z którego jesteśmy słyszani przez innych i rozpoznani w swoim pragnieniu, inny pisany małą literą oznacza po prostu obiekt miłości, ukochaną osobę, która wcale nie musi mnie słyszeć. Tym jednak, co łączy Profesora z Innym i kochającego z innym, nauczającego z nauczanym i miłującego z miłowanym, jest kontrakt wyobraźni [II 1198]: chodzi o rozpoznanie i obopólne uznanie się w odpowiednich rolach, a więc wzajemną konstytucję. Profesor staje się profesorem, gdy jego pragnienie (władzy, nauczania, opieki, mistrzostwa etc.) zostanie zwrócone mu przez Innego. Inny staje się uczniem, gdy jego pragnienie (podporządkowania, nauki, zaufania, terminowania) odbije się w dyskursie profesora. Seminarium jest więc przestrzenią pracującej nieświadomości, która powinna, całkiem dosłownie, dojść do głosu, choć nie wiadomo dokładnie jak i gdzie. „Należałoby dawnej przestrzeni apodyktycznej, która była przestrzenią religijną (słowa z katedry, wysoko, słuchacze poniżej [...]), przeciwstawić przestrzeń mniej pionową, mniej euklidesową, w której nikt, ani profesor, ani uczniowie, nie znalazłby się w ostatecznej pozycji [derniere place]" [II 1204]. Wydaje się, że Barthes, poprzez Lacana, próbuje znaleźć tutaj wyjście z „egzystencjalnego impasu”, w jakim postawił Pana i Niewolnika Hegel, a ściślej jego francuski komentator Alexandre Kojeve.

Hegel, Lacan and Co(żewnikow)

Za niesłychaną karierę pragnienia we Francji odpowiada oczywiście Jacques Lacan, choć trzeba wiedzieć, że psychoanalityczna teoria pragnienia/pożądania (bo na dwa sposoby można tłumaczyć słowo desir) wywodzi się w prostej linii

11