skanuj0004

które pochodzą spoza podmiotu, z jakichś zewnętrznych, nie-uchwvtnvch~~bo?zHow;j hvórzą~one treió~^myśjowości, są jej tworzywem. Same dane zmysłowe nie wystarczają do doświadczenia, które jest przecież doświadczeniem podmiotu. To podmiot ₍ nadaje danym zmysłowym pewną formę i wyznacza intersuPiek-tvwnv charakter zmysłowości, formami zmysłowości są dla Kam fita przestrzeń i czas7gByz~"wsźclięic~ dane zmysłowe występują °    w układzie przestrzennymi i czasowym oraz tylko w tym układzie

są człowiekowi dostępne.'Przestrzeń iczaśrnają charakter aprio~ ryczny, co oznacza, że nie~pochodźą z doświadczenia, lecz są jego warunkami— należa^do struktury podmiotu transcendentalnego. Czas i przestrzeń można określić zarówno jako subiektywne jak też jako obiektywne; są subiektywne w tym sensie, że są składnikiem podmiotu, obiektywne zaś są w tym znaczeniu, że przysługują nie indywidualnym podmiotom, lecz wszystkim rozumnym istotom.

Aprioryczność czasu i przestrzeni gwarantuje powszechną ważność nauki o relacjach czasowych i przestrzennych. Taką mTrulią okazuje .się matematyka: jedna jej dziedzina — arytmetyka —• rozpatruje układy czasowe, inna dziedzina —■ geometria—■ zajmuje się stosunkami przestrzennymi. Matematyka formułuje sądy S3'^,ntctyczne a priori na temat układów czasowych i przestrzennych, a dzięki temu rozwija się i wzbogaca o twierdzenia nOwe i pewne. W ten sposób uzyskał Kant wyjaśnienie intersu-biektywności wiedzy matematycznej, a zarazem odkrył w formach zmysłowości ważne składniki podmiotu transcendentalnego.

Estetyka transcendentalna przyniosła nowatorskie ujęcie czasu i przestrzeni w gnoseologicznej funkcji jako apriorycznych, ws- . runków poznania. Przyniosła jednocześnie nową~mierpreUicją matematyki jako wiedzy apriorycznej i intersubiektywnej. Oznaczało to zerwanie zarówno z empiryczną koncepcją matematyki jako wiedzy o ilościowych aspektach zmysłowej rzeczywistości, jak też z traktowaniem matematyki jako swobodnej gry intelektu, bądź dedukcyjnego wywodu tyyięrdzcii. JMatemaTykapokazala

'nęm-acźe) wiedzą ^olucłzkim i n te lc kc ic"~Pj ego.....p r a wldlowośeta clTT

Drugą część swej epistemologii nazwał Kant jmialityklfTrans-J^UP7-A ccndcntalną? i przedstawił w niej dalszy przebieg doświadczę--"

nia. Dane zmj .mwe zostają poddane intelektualnemu opracowa- . niu, nie wystarcza ~Tch uporż?jdkb\vame~Ćzasowe i przestrzenne, są one łączone i rozdzielane według schematów, które są właściwe samemu intelektowi. Kant nazywa te schematy tradycyjnym terminem, pochodzącym od Arystotelesa, „kategorie” —• podkreślając niejako ich powszechne zastosowanie do wszystkich rzeczy. Termin ten uzyskuje u Kanta nowy sens. Oznacza on za- f_ sady, według których intelekt łączy dane zmysłowe i ustala prawidłowości przyródyTNie pojmuje się przy tym prawidłowości przyrody jako immanentnych obiektywnej" rzeczywistości. Pra-... widłowości przyrody to aprioryczne warunki, według których Intelekt działa. Kategorie są~wlasńie ~a.prroryczńymT~schemaHmij~ 'działalności intelektualnej.

_Kant, zgodnie z tradycją logiczną, wyróżnił (cztery rodzaje

kategorii), a w każdym rodzaju trzy odmiany. Mamy więc: 1) kąć tegorieilości: jedność, wielość, powszechność; 21 kategorie jakości: realność, negacją, ograniczenie; 3) kategorie stosunku: substan-cja i akcydens, przyczyna i skutek, oddziaływanie i uleganie działaniu (cżyli akcja~T rcakcja); 4} kategorie modalności: możli-wośF15ądirTrremożirwość,' istnienie bądź nmistnienie^rahieczność bądź przypadkowość. W ten sposób sporządżony^-został” katalog kwestii, jakie podejmuje przyrodoznawstwo, które traktuje przyrodo jako ogół praw, którym podlegać muszą wszystkie zjawiska.

Swoistość kaniowskiej koncepcji prawidłowości przyrody polega na uznaniu_jeh_aprioryc/.no.ści i ugruntowania w aktywności intelektu, [inleleklfsprowaclza .się dla Kanta do aktywności polegającej na łączeniu danvchzmvsiowvch lub'pojęć.' .'.Wszelkie wiązanie jest czynnością intelektu — pisał Kant —• bez względu na to, czy jesteśmy jej świadomi, czy nie, i czy jest to powiązanie różnorodnych danych naocznych, czy też rozmaitych pojęć, i czy    f

wreszcie [. ..] dokonuje się na danych empirycznych, czy też na nieempirycznych” \ Aktywność intelektu określa Kant mianem syn tezy, _a \v ..jej_wyniku" powstają^ przedmioty^ póznaniajj. relacje między nimi czyli prawidłowości przyrody. Pojawia się obraz

4 i. Kant, Krytyka czystego rozumu, pizd. R. Ingarden, BW, Warszawa 1957, t. I, s. 237.

507

506