skanuj0024

-    stopień i zakres uniwersalności tego rodzaju właściwości człowieka, obejmujący kontinuum, na którego krańcach można wyróżnić całkowicie odpornych i nieodpornych na stres (oczywiście teoretycznie);

-    specyfikę odporności, a zwłaszcza obszary obniżonej tolerancji na stres (zróżnicowany poziom odporności na specyficzne sytuacje stresowe jak np. piloci vs. bibliotekarze);

-    zmienność odporności w czasie, występująca u jednej i tej samej osoby (uzależniona od stanu organizmu, doświadczenia itp.).

Tak scharakteryzowana odporność na stres, będącą podstawą różnic indywidualnych w tym zakresie, warunkuje trzy kategorie czynników: (1) trudność zadania i poziom motywacji, o czym świadczy chociażby I i II prawo Yerkesa-Dodsona (por. Reykowski, 1970);

(2)    stan zdrowia organizmu i samopoczucie człowieka (Jarosz, 1983);

(3)    względnie stałe właściwości jednostki wyznaczające jej styl reagowania i określające strukturę jej temperamentu (Strelau, 1985).

Przypomnijmy, że psychologia różnic indywidualnych analizuje różnice między jednostkami należącymi do określonej populacji. Interesuje się zarówno różnicami interindywidualnymi (międzyosobniczy-mi) ~ czyli różnicami między jednostkami w zakresie określonej cechy oraz różnicami intraindywidualnymi (wewnątrzosobniczymi) - różnicami występującymi w zakresie określonej cechy u tej samej osoby. Teoretycznym modelem dogodnym do ilustracji występujących powszechnie różnic między jednostkami jest krzywa matematyczna rozkładu populacji w zakresie rozpatrywanej cechy (np. odporności na stres), znana w statystyce jako krzywa Gaussa. Przyjmując za podstawę teoretyczną ową krzywą, zakładamy w naszych rozważaniach, że rozpatrywana przez nas cecha odporność na stres ma w populacji rozkład normalny, na którego krańcach możemy wyróżnić ludzi odpornych i nieodpornych na stres (przyjmując za podstawę podziału tzw. odchylenie ćwiartkowe będzie to po 25% populacji). Pozostałe 50% populacji to ludzie charakteryzujący się średnią odpornością na stres. Jednakże dla celów dydaktycznych zajmiemy się głównie tymi skrajnymi i wyrazistymi subpopulacjami (bardzo odporni i nieodporni na stres), poszukując dla nich naturalnych wyznaczników owej odporności.

Zgodnie z danymi literatury psychologicznej, naturalnym wyznacznikiem odporności na stres jest układ nerwowy, a szczególnie niektóre jego cechy funkcjonalne przejawiające się określonym temperamentem czy też typem pobudliwości emocjonalnej. Temperamentalne uwarunkowania odporności na stres zostały bardzo szczegółowo opisane w polskiej literaturze przedmiotu przez Strelaua (1985), stąd też zwrócimy raczej uwagę tylko na podstawowe twierdzenia psychologii temperamentu i wnioski wynikające z badań empirycznych. Strelau, powołując się na badania psychologów radzieckich (np. Mierlina, Wiatkina, Niebylicyna, Tieplowa i innych) wskazuje na wyraźny związek pomiędzy typem układu nerwowego człowieka a jego odpornością na stres. Okazuje się, że osoby charakteryzujące się silnym typem układu nerwowego (w typologii Pawłowa w zakresie siły procesu pobudzenia) wykazują wyraźnie wyższą odporność na stres niż osoby cechujące się słabym typem układu nerwowego. Wskaźnikiem odporności na stres był w tych badaniach poziom intelektualno-spostrzeżeniowy i motory czny.

Związek między odpornością na stres a temperamentem można prześledzić również w zakresie emocjonalności, jeśli przyjąć za J. Strelau-em, że temperament przejawia się nie tylko w procesach intelektualnych i psychomotorycznych, ale także emocjonalnych (Strelau, 1974). Na podstawie wielu badań psychologów anglosaskich i amerykańskich można przyjąć jako wielce prawdopodobną tezę głoszącą, że odporność na stres jest zależna z jednej strony od ogólnej pobudliwości emocjonalnej (co można obserwować na podstawie fizjologicznych korela-tów emocji), a z drugiej - od typu emocjonalności jednostki jako cechy temperamentalnej (np. neurotyzm w koncepcji Eysencka) (Lazarus, Folkman, 1984).

W literaturze przedmiotu można spotkać dwa podejścia do analizy odporności na stres: mikroanalityczne - rozumiejące odporność jako cechę oraz makroanalityczne - definiujące odporność jako styl działania, uwarunkowane pewnymi naturalnymi mechanizmami tempera-mentalnymi. Prześledźmy pierwsze podejście na przykładzie Regulacyjnej teorii temperamentu Strelaua (1985), a właściwie jednej cechy -reaktywności która wysoko koreluje z odpornością na stres.

Zgodnie z teorią Strelaua, temperament będący naturalnym wyznacznikiem odporności na stres, należy rozumieć jako „względnie stale cechy organizmu, pierwotnie biologicznie zdeterminowane" (Strelau, 1985, s. 266). Tak zdefiniowany temperament przejawia się głównie

335