skanuj0059

Epoka piśmienna - doba staropolska

116 samogłoski nosowej, wymowa typu chwała, formy typu twardy, swatać (pisownia do dziś odzwierciedla dawną normę z dźwięcznym v), formy typu śrzoda, źrzodlo (obowiązujące jako norma do początku XIX wieku), zachowanie wygłosowego -ch, spójnik iż(e), biernik go zamiast ji itp. Z kolei z dialektu małopolskiego wywodzi się -ov- po spółgłosce miękkiej (Andrzejowi, a nie Andrzejew!), formy ściągnięte typu bać się., stać i typu gra, zna, końcówka -och, formy typu byłech (do końca XVI wieku współistniejące z końcówką -ech i formami typu byłem), odróżnianie mię, cię, się w połączeniu z przyimkiem i mie, cie, sie w połączeniu z czasownikiem itp. W kilku wypadkach norma ustaliła się na podstawie cechy językowej wyłącznej w Małopolsce. lecz prawdopodobnie znanej (jeśli nie przeważającej pod względem częstości użycia) także w Wielkopol-sce (ra-, -ar- zamiast -er, -ek, -ec). Wynika z tych przykładów dobitnie, że wybrane elementy dialektów obu głównych dzielnic zjednoczonego Królestwa, Wielkopolski i Małopolski (Mazowsze było wówczas księstwem lennym, Śląsk i w przeważającej części Pomorze pozostawały poza granicami państwa), wspólnie się złożyły na polski język literacki. Jaki był ilościowy udział obu tych dialektów w strukturze normy ustalonego już w swych głównych zrębach języka literackiego XVI wieku - na to pytanie odpowiemy w następnej części niniejszej książki.

12. JĘZYK I STYL PIŚMIENNICTWA DOBY STAROPOLSKIEJ

Duży dystans czasowy, jaki nas dzieli od tej odległej epoki, stosunkowo niewielka liczba tekstów o charakterze wyraźnie literackim i wynikające stąd trudności odtworzenia obowiązujących w średniowieczu zasad poetyki i ówczesnej wrażliwości estetycznej - wszystko to było powodem długo utrzymującej się opinii o niskim poziomic, wręcz prymitywizmie językowo-stylistycznym utworów średniowiecznych. Dopiero ostatnie lata przyniosły zdecydowaną zmianę tych poglądów. Wnikliwa i uwzględniająca uwarunkowania historyczne analiza dowodzi nadspodziewanie wysokiego poziomu językowo-stylistycznego, wersyflkacyjnego (w wypadku tekstów wierszowanych) i kompozycyjnego takich utworów,

jak Bogurodzica i niektóre inne pieśni religijne (Jezus Krystus, Bóg 117 człowiek. Posłuchajcie, bracia miła). Kazania świętokrzyskie, przekłady Psałterza i Biblii (Psałterz floriański, Psałterz puławski. Biblia Królowej Zofii), legendy o świętych (Legenda o świętym Aleksym), niektóre utwory dydaktyczno-umoralniające (Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią) i inne. Teksty o charakterze praktycz-no-użytkowym, pozbawione jakichkolwiek ambicji literackich, odbijające (jak roty sądowe) stosunkowo wiernie ówczesny żywy język mówiony, świadczą, że średniowieczny język artystyczny tekstów o charakterze literackim daleko odbiegał od żywej, codziennej mowy. Było tak m.in. dlatego, iż większość średniowiecznych tekstów literackich powstawała pod przemożnym wpływem literatury łacińskiej i piśmiennictwa czeskiego, najczęściej jako przekłady, przeróbki i parafrazy utworów łacińskich, nierzadko za pośrednictwem czeskim. Stąd w ich składni, słownictwie i frazeologii odnajdujemy wiele elementów obcych, głównie łacińskich i czeskich. Nie bez znaczenia była też tutaj służebna w stosunku do liturgii rola średniowiecznej polszczyzny artystycznej. Względy kultowe, wymóg wierności wobec łacińskiego oryginału lub wzorca — powodowały, że z każdym ćwierćwieczem język len stawał się coraz bardziej archaiczny (gdy np. w tekstach użytkowych panowały już powszechnie formy 3. osoby czasu przeszłego bez słowa posiłkowego, typu stał, siedział, uźrzał, byli w tekstach literackich obok nich wciąż się utrzymywały pierwotne formy złożone typu stał jest, siedział jest, uźrzał jest, byłi są).

Niełatwo jest przedstawić tu krótko i zwięźle średniowieczny model stylistyczny. Najogólniej mówiąc, cechowały go następujące właściwości: przewaga w słownictwie elementów abstrakcyjnych nad konkretnymi; wielka rola liczby, wyrażająca się w częstym stosowaniu symetrycznych, kompozycyjnych układów dwójkowych, trójkowych, czwórkowych ild., w rozmaitego rodzaju wyliczeniach i powtórzeniach; nominalizm stylistyczny, ujawniający się w przewadze ilościowej rzeczowników nad czasownikami i w częstym posługiwaniu się nominalnymi (tzn. opartymi na rzeczownikach, przymiotnikach i zaimkach, a nie na czasownikach) konstrukcjami składniowymi; umiejętne wykorzystywanie w celach stylistycznych apostrofy i wołacza; wielka rola różnego rodzaju nagromadzeń i paralelizmów na wszystkich piętrach struktury