skanuj0044

Epoka piśmienna — doba staropolska

84 również może kontynuować zarówno prasłowiańskie i wczcsnopol-skie q, jak i ę — tyle, że zawsze długie. Dzisiejsza barwa samogłoski nosowej nie informuje więc o jej pierwotnym brzmieniu, lecz jedynie o staropolskiej wartości iloczasowej: tam, gdzie dziś występuje ę, tam w dobie staropolskiej występowała nosówka krótka; tam, gdzie dziś występuje ę (pisane ą), tam w dobie staropolskiej występowała nosówka długa. O pierwotnym brzmieniu nosówki natomiast informuje poprzedzająca ją spółgłoska: jeśli spółgłoska ta jest miękka, następująca po niej nosówka była pierwotnie przednia (oddziałująca miękcząco, palatalizująco), czyli było to ę; jeśli spółgłoska ta jest twarda, następująca po niej nosówka była pierwotnie tylna (nic miękcząca), czyli było to ę. W wyrazie pięć np. ę kontynuuje pierwotne ę (na gruncie polskim krótkie), w wyrazie piąty ą również kontynuuje pierwotne ę (na gruncie polskim długie), natomiast w wyrazie gęś ę kontynuuje pierwotne o (na gruncie polskim krótkie), a w wyrazie gąska ą kontynuuje również pierwotne ę (na gruncie polskim długie). Wskazówki co do pierwotnego brzmienia nosówki może leż dostarczyć język rosyjski, w którym prasłowiańskie ę rozwinęło sie w a po spółgłosce miękkiej, a prasłowiańskie ę w u (stąd rosyjskie pjat \ pjatyj, gusj.

W dobie staropolskiej trwały dalej zapoczątkowane w epoce przedpiśmiennej (i w związku z tym już przez nas omówione) procesy kontrakcji w czasownikowych formach typu znaje, graje (które ulegały ściągnięciu w zna, gra), zmiany grupy ir w er oraz wyrównań w tematach fleksyjnych wyrazów zawierających pierwotnie jery (typu szwiec — szewca, a później szewc szewca). Pierwszy proces zasadniczo dobiegł końca w dobie staropolskiej, dwa następne przekroczyły jej granice i wygasły dopiero w XVI wieku.

W zakresie spółgłosek na czoło wysuwają się trzy procesy: przejście t\ cl’ w ć, dź, przejście s\ z' w ś, ź i przejście r’ w ^ri (dzisiejsze rz). Wszystkie one zaszły najprawdopodobniej w drugiej połowie XII wieku. W czasach Bulli gnieźnieńskiej (połowa XII wieku), jak świadczy pisownia przez /, d (np. Chotan, Radotech, Pandetcch — Pądzieciech lub Bądzieciech, Nadey itp.), panowała jeszcze wymowa t\ d’ lub r\ d" (z zaczątkami dodatkowej artykulacji szczelinowej, która później w połączeniu ze zwartą d’ dała zwartoszczelinowe ć, di). O wymowie środkowojęzykowej mięk-

kiej ć, dż świadczą zapisy typu Brochocino, Bracess (= Braciesz), l Bartozege (= Bartodzieje). Pojawiają się one zasadniczo od początku XIII wieku. Taka pisownia (obok starszej, przez /. d, utrzymującej się silą tradycji) panuje też w Kazaniach świętokrzyskich, np. poc (=: piąć), pttace (= pwacie), zhauicel (= zbawicief) itd. Przejście s\ z (zmiękczonych przedniojęzykowych, jak dziś w wyrazach sesja, fuzja) w ś, ź (miękkie środkowojęzykowe) nie uwidoczniło się w pisowni, można jednak przypuszczać, że nastąpiło równocześnie z poprzednią zmianą lub nieco później. Tak wiec można przyjąć, iż w początkach XIII wieku polszczyzna miała już szereg spółgłosek ciszących ć, dż, ś, i.

Miękkie r’ zaczęło od połowy XII wieku przybierać dodatkową artykulację szczelinową (r^fi). 7. czasem artykulacja ta stała się główną (^rz), a wreszcie (ale to już w dobie śrcdniopolskiej) pierwotna artykulacja drżąca zanikła zupełnie i spółgłoska zlała się z ż (dziś jednakowo wymawiamy pierwsze głoski w rzeka i w żaba). Proces narastania artykulacji szczelinowej stosunkowo późno za^ znaczył się w pisowni. Bulla gnieźnieńska ma pisownię przez r (Criz, Rospra, Trebna itd.), ale także w Kazaniach świętokrzyskich taka pisownia jest niemal bezwyjątkowa: reca (= rzeka), trece (= trzecie) itd. - i tylko raz trsy (- trzy). Wydaje się, że w okresie pisowni niezłożonej pisarze nie umieli sobie poradzić z oznaczeniem dodatkowej artykulacji szczelinowej - bądź nie uważali lego za konieczne. Dopiero w zabytkach z końca XIV wieku pojawiają się, wzorowane na pisowni czeskiej, wieloznaki rs, rz, rsz, z których ostatecznie ustalił się dwuznak rz, zachowany do dziś mimo zmiany wymowy spółgłoski (na i).

W dobie staropolskiej trwało upraszczanie grup spółgłoskowych wywołanych zanikiem jerów słabych (forma *boźbStvo po zaniku jeru zmieniła się w bożstwo i — na skutek upodobnienia pod względem dźwięczności — w boszslwo, forma *ćbsokołi — w czsokoli itp.). O ile w zabytkach XIV i pierwszej połowy XV wieku zdecydowanie przeważają jeszcze formy z nic uproszczonymi grupami spółgłoskowymi: croieustua (= kroiewstwa), etuarte (= cztwarte), suadeestwo (= świadeestwo) itp.. w tekstach drugiej połowy XV wieku coraz częściej pojawiają się formy w rodzaju czokoly (= cokohj, dzedzycztwo (= dziedzictwo), wyel-nostwo (= wielmosiwo) itp.