skanuj0044

Fpoka piśmienna — doba staropolska

84 również może kontynuować zarówno prasłowiańskie i wczcsnopol-skie p, jak i ę — tyle, że zawsze długie. Dzisiejsza barwa samogłoski nosowej nie informuje więc o jej pierwotnym brzmieniu, lecz jedynie o staropolskiej wartości iloczasowej: tam, gdzie dziś występuje ę, tam w dobie staropolskiej występowała nosówka krótka; tam, gdzie dziś występuje p (pisane ą), tam w dobie staropolskiej występowała nosówka długa. O pierwotnym brzmieniu nosówki natomiast informuje poprzedzająca ją spółgłoska: jeśli spółgłoska ta jest miękka, następująca po niej nosówka była pierwotnie przednia (oddziałująca miękcząco, palatalizująco), czyli było to g; jeśli spółgłoska ta jest twarda, następująca po niej nosówka była pierwotnie tylna (nic miękcząca), czyli było to p. W wyrazie pięć np. <' kontynuuje pierwotne ę (na gruncie polskim krótkie), w w^fyrazie piąty ą również kontynuuje pierwotne ę (na gruncie polskim długie), natomiast w wyrazie gęś ę kontynuuje pierwotne o (na gruncie polskim krótkie), a w> wyrazie gąska ą kontynuuje również pierwotne p (na gruncie polskim długie). Wskazówki co do pierwotnego brzmienia nosówki może leż dostarczyć język rosyjski, w którym prasłowiańskie ę rozwinęło się w a po spółgłosce miękkiej, a prasłowiańskie p w w (stąd rosyjskie pjat ', pjatyj, gus).

W dobie staropolskiej trwały dalej zapoczątkowane w epoce przedpiśmiennej (i w związku z tym już przez nas omówione) procesy kontrakcji w czasownikowych formach typu zna je, graje (które ulegały ściągnięciu W' zna. gra), zmiany grupy ir w er oraz wyrównań w tematach fleksyjnych wyrazów zawierających pierwotnie jery (typu szwiec — szewca, a później szewc - szewca). Pierwszy proces zasadniczo dobiegł końca w' dobie staropolskiej, dwa następne przekroczyły jej granice i wygasły dopiero w XVI wieku.

W zakresie spółgłosek na czoło wysuwają się trzy procesy: przejście t \ d' w' ć, di, przejście s\z‘ w ś, ź i przejście r’ w ^rź (dzisiejsze rz). Wszystkie one zaszły najprawdopodobniej w drugiej połowie XII wieku. W czasach Bulli gnieźnieńskiej (połown XII wieku), jak świadczy pisownia przez /, d (np. Cho tan. Radolech, Pandetech = Pądziecieeh lub Bądzieciech, Nadey itp.), panowała jeszcze wymowa t\ d' lub t*, d~ (z zaczątkami dodatkowej artykulacji szczelinowej, która później w' połączeniu ze zwartą t\ d’ dała zwartoszczelinow-e ć. dź). O wymowie środkowojęzykowej mięk-

kiej ć, di świadczą zapisy typu Brochocino, Bracess ( = Braciesz), ł Bartozege (= Bartodzieje). Pojawiają się one zasadniczo od początku XIII wieku. Taka pisownia (obok starszej, przez t. d, utrzymującej się siłą tradycji) panuje też w Kazaniach świętokrzyskich, np. pac (- piąć), pnące (= pwacie), zbauicel (= zbawiciel) itd. Przejście s\ z’ (zmiękczonych przcdniojęzykowych, jak dziś w wyrazach sesja, fuzja) w ś, i (miękkie środkowojęzykowe) nic uwidoczniło się w pisowni, można jednak przypuszczać, że nastąpiło rów nocześnie z poprzednią zmianą lub nieco później. Tak więc można przyjąć, iż w początkach XIII w-ieku polszczyzna miała już szereg spółgłosek ciszących ć, dź, ś, i.

Miękkie r’ zaczęło od połowy XII wieku przybierać dodatkową artykulację szczelinową (r'“). 7. czasem artykulacja ta stała się główną (^rz), a wreszcie (ale to już w dobie śrcdniopolskiej) pierwotna artykulacja drżąca zanikła zupełnie i spółgłoska zlała się z ż (dziś jednakowo wymawiamy pierwsze głoski w rzeka i w żaba). Proces narastania artykulacji szczelinowej stosunkowo późno zaznaczył się w pisowmi. Bulla gnieźnieńska ma pisownię przez r (Criz, Rospra, Trebna itd.), ale także w Kazaniach świętokrzyskich taka pisow-nia jest niemal bezwwjątkowa: reca (= rzeka), trece (= trzecie) itd. — i tylko raz trsy (- trzy). Wydaje się, że w okresie pisowmi niezłożonej pisarze nie umieli sobie poradzić z oznaczeniem dodatkowej artykulacji szczelinowej - bądź nie uważali lego za konieczne. Dopiero w zabytkach z końca XIV wieku pojawiają się, wzorowane na pisowni czeskiej, wieloznaki rs, rz, rsz, z których ostatecznie ustalił się dwmznak rz, zachowany do dziś mimo zmiany wymowy spółgłoski (na i).

W dobie staropolskiej trwało upraszczanie grup spółgłoskowych wywołanych zanikiem jerów słabych (forma *bożbSlvo po zaniku jeru zmieniła się w bożstwo i — na skutek upodobnienia pod względem dźwięczności — w boszstwo, forma *ćbsokoli — w- czsokoli itp.). O ile w zabytkach XIV i pierwszej połowy XV wieku zdecydowanie przeważają jeszcze formy z nic uproszczonymi grupami spółgłoskowymi: croleustua (= krolewstwa), ctuarte (= cztwarte). suadeestwo (= świadeestwo) itp.. w tekstach drugiej połowy XV wieku coraz częściej pojawiają się formy W' rodzaju czokoly (= cokoii), dzedzycztwo (= dziedzictwo), wyel-nwstwo (= wielrnostwo) itp.