skanuj0124

238 Słowotwórstwo

§ 46. Przyrostkowe fonnanty liczebnikowe

1.    -ak(i) ć- *-akn-jb-, por. scs. dwojaki,. Ten formant tworzy liczebniki wielorakie przymiotnikowe i przysłówkowe, np. dwojaki trojaki, dwojako czworako; pniem jest liczebnik zbiorowy: dwoj(e), czwor-(o).

2.    -n(y) *-bm-jb; por. sos. sztsnz tysośtsm, poi. setny tysiączny podwójny poczwórny, a więc w liczebnikach mnożnych przymiotnikowych i niektórych porządkowych pniom jest liczebnik główny, np. set- w set-ny, lub wyrażenie składające się z przyimka i liczebnika zbiorowego, np. po dwoje, po cz\oor(o), podwój-ny, poczwór-ny. Tu zapewne należy genetycznie stp. jedorny, stp. i gw. jedurny 'jedyny, sam jeden’.

3.    6(i) i- *-t-bjb występuje w liczebniku porządkowym trzeci z— tretsjb.

4.    -j *-jb\ por. scs. dwojb obojb trojb-, formant ten występuje w polskich liczebnikach zbiorowych dwój trój oboj (por. Fleksja § 84).

5.    -'or- ź= *-en, formant wyosobniony z liczebnika zbiorowego *Ćet-ren (ćetoon), poi. cztwioro aa r zwiera 'czworo i zastosowany w reszcie liczebników zbiorowych, np. pięcioro sześcioro dziesięcioro, dwanaścioro dwadzieścioro itp., por. scs. pęten\pęton, sedmen\\sedmon itd. (por. Fleksja §84).

6.    -k formant występujący w liczebniku kilko, kilka.

7.    W liczebnikach głównych 11—19 członowi drugiemu -naść-, w 20—40 członowi -dzieść-, a w odnośnych liczebnikach porządkowych członowi -nast-, -dziest- można by ze stanowiska czysto opisowego przyznać funkcję formantu przyrostkowego. Wiadomo jednak, że są to ewolucyjne postacie pierwotnego wyrażenia przyimkowego na dziesięcie £= *na desęte lub też form przypadkowych liczebnika dziesięć desętb fonetycznie uproszczonych i występujących jako drugi człon pierwotnego zestawienia pięć na dziesięcie, trzy dziesięci itp.

§ 47. Przyrostkowe formanty przysłówkowe

1. W zasadzie polskie przysłówki wykazują ze stanowiska opisowego formant -'e, np. Me dalece wysoce dobrze sowicie ładnie łaskawie, albo -o, np. staro młodo bogato długo lekko czerwono biało mglisto. Ze stanowiska historycznego są to formy odmiany niezłożonej przymiotników w Mc 1. p. z końcówką -e *-S lub też w B 1. p. r. n. z końcówką -o. Użycie tych form przymiotnika w funkcji przysłówka dziedziczy polszczyzna z doby prasłowiańskiej, por. scs. bystrć gorecS dostojwić krotbcć lub bystro gorbko dostojbno krotbko. Przysłówki pochodne od przymiotników miękkotemato-§ 48. Charakterystyka funkcji formanta czasownikowego

239

wycb, np. tanio zachodnio cudzo obco, mają. -o -wprowadzone na wzór odnośnych formacji twardotematowych.

2.    Formant -i występuje w takich staropolskich przysłówkach, jak np. ludzki 'po ludzku’, chłopski 'po chłopsku’, złodziejski 'ukradkiem’, towarzyski 'przyjaźnie’, blazeński ’po blazcńsku’ itp.; jeszcze dzisiaj pieszki 'pieszo’. Są to formy X 1. mn. przymiotników z formantem -isk- i końcówką odmiany niezłożonej -y-, por. scs. rrahsky rabbsky moissky grbthsky sło-cinhsky. Formy tu u schyłku doby staropolskiej wychodzą z użycia, jako odosobnione, a w ich miejsce pojawiają się ludzkie chłopskió lacińskii, któro należy pojmować jako B ł. p. r. n. złożonej odmiany przymiotnikowej; już w' XVII w. Knapski notuje jo z e jasnym. W słowniku Lindego są wymienione jako archaizmy.

3.    Formant -;- w wyrazach dzisiaj rączoraj tutaj nie został zadowalająco objaśniony. Jedni badacze (Briickncr, Rozwadowski) widzą w nim pierwotne -i o charakterze partykuły wzmacniającej; inni (Blatt, Łoś) — stary przyrostek; Szober tłumaczy owo -j jako wynik wyodrębnienia z połączeń typu wczora jeśm był, tuta jeśm był, wczoraj-eśm był, tutaj-eim był-, Malinowski wywodzi tę formację z naśladownictwa stosunku mniejszy : mniej, które prowadzi do nowotworów' wczorajszy : wczoraj itp.; Uła-szyn sądzi, że na tle oboczności form stopnia wyższego *nowiej : nowiejszy wyodrębnił się formant -jszy zastosowany we wczorajszy itp., a stąd znów wyodrębniono postać wczoraj itp.

4.    Formant -'ej występuje w stopniu wyższym przysłówków; w najdawniejszym przedpiśmiennym okresie polszczyzny istniały dwa typy przysłówków stopnia wyższego:

a)    *niże króce tworzone za pomocą formautu *-je;

b)    *noicieje stafeje 4= noułSje star Sje tworzone za pomocą formantu *-Sje. Formacja ta na -eje utraciła wygłosowe e, wobec czego ustaliła się nowsza jej postać na -ej typu nowiej starzej. I ona zaczęła oddziaływać wyrównujące na stary typ króce niże więce drzewie itp. Można przyjąć, że te właśnie twory na -ej upowszechniły się już w XV w.

4. PRZYROSTKOWE FORMANTY CZASOWNIKOWE

§ 48. Ogólna charakterystyka funkcji przyrostkowego formantu czasownikowego

Przyrostkowy formant czasownikowy pełni dwie główne funkcje:

1. Pierwsza jest funkcją słowotwórczą, mianowicie czasownikotwór-czą, werbalizującą treść myślową pnia zaczerpniętego z wyrazu podsta-