skanuj0087 (2)

164 Słowotwórstwo

po przyrostku -k- w wyrazie rzeczka wyznacza M 1. p. i przynależność do rzeczowników; morfem końcówkowy -i po przyrostku -k- w wyrazie ciężki oznacza M 1. p. r. m. i przynależność do przymiotników. Z natury swojej morfem końcówkowy jest zmienny, a dla znaczeniotwórczej funkcji formantu jego rola jest drugorzędna. Dlatego w szczegółowym przedstawieniu ujmuje się go w nawias.

Jeśli w wykładzie okaże się w nielicznych wypadkach konieczność osobnego nazwania tej właśnie przedkońcówkowej części formantu, nada się jej miano formantu właściwego.

Analiza słowotwórcza rozkłada tedy badany wyraz na dwa człony: pień i formant. Prześledźmy ten dwuczłonowy ustrój wyrazu na przykładzie nauczycielka. Ustaliliśmy już, że nauczycielka jest wyrazem pochodnym od nauczyciel. Wyraz nauczyciel pochodzi od wyrazu nauczyć, a więc ma pień nauczy- i formant ciel. Wyraz nauczyć pochodzi od uczyć, ma pień uczyć i formant na. Wyraz uczyć jest bezokolicznikiem w systemie form koniugacyjnych tego czasownika, składa się z tematu czasu przeszłego uczy- oraz koniugacyjnego formotwórczego przyrostka bezokolicznika -ć. W temacie uczy- znajdujemy rdzeń ucz- i słowotwórczy przyrostek -y, który wprowadza treść rdzenia w kategorię czasownikową.

To rozrastanie się wyrazu nauczycielka może nam unaocznić symbol:

{[<««+ (ucz+y)> +ciel] + (k+o)}

Analizy słowotwórczej wyrazu deklinowanego dokonujemy na formie M 1. p., jako tej, która ma treść znaczeniową możliwie uniezależnioną od stosunków syntaktyeznych.

Osobną uwagę należy poświęcić słowotwórczej analizie formy czasownikowej na tle całego systemu form koniugacyjnych danego czasownika, mianowicie jego form osobowych różnych czasów, trybów, stron, następnie imiesłowów- przymiotnikowych i przysłówkowych, wreszcie bezokolicznika. Formy napiszę napisać napisany napisawszy nie są przecież różnymi wyrazami w tym rozumieniu, co np. pisarz pismo pisanka albo odpisać przepisać wypisać. Wszystkie one mówią o tej samej czynności 'napisać’ i żadna z nich nie da się ustawić we wzajemny stosunek wyrazu podstawowego i wyrazu pochodnego, ponieważ są tym samym wyrazem.

Czasownik jako wyraz może być pochodny od innego wyrazu podstawowego. Tak na przykład od rzeczownika pan-ować, od przymiotnika Iriel-ić, od liczebnika jedn-ać, od zaimka przy-swo(j)-ić, od innego ozasow-iuka na-pisać i pis-ywać.

Ale jak dokonać analizy form w obrębie systemu koniugacyjnego tego samego czasownika? Może to być analiza morfologiczna, która wydobędzie poszczególne morfemy słowotwórcze: rdzeń, przedrostki, przyrostki oraz morfemy formotwórcze: końcówki i przyrostki koniugacyjne.

Tak na przykład forma napisawszy rozpadnie się na przedrostek na-, rdzeń -pis-, przyrostek słowotwórczy -o i przyrostek formotwórczy koniugaeyjny -wszy, forma napisany zawiera przedrostek na-,- rdzeń -pis-, przyrostek słowotwórczy -a, przyrostek formotwórczy koniugaeyjny -n i końcówkę przypadkową -y. Ale .ten podział nie daje . nam objaśnienia budo wy formy w iei powstawaniu, co stanowi właśnie zadanie analizy słowpt.w.ńiiŁŁej.

Pojęcie wyrazu podstawowego nie rozwiąże tej trudności z powodów, o których była mowa: wszystkie te formy należą do tego samego wyrazu napisać, który jest pochodny od czasownika podstawowego pisać, ale tworzy własny system koniugaeyjny. Rzecz znamienna, że na przykład formy -napisawszy nie można nawet uznać za pochodną od pisawszy, bo takiej formy nie ma; należy ona tylko do systemu koniugacyjnego słowa napisać.

Wypadnie wprowadzić pojęcie czasownikowej formacji podstawowej, na której opierają się pochodne formy systemu koniugacyjnego danego czasownika. Jak dwa wyrazy bezpośrednio pokrewne ustawiamy w stosunek wyrazu podstawowego i pochodnego, np. rad i radzić, tak formę koniugacyjną czasownika ustawiamy w stosunek do jej podstawowej formacji czasownikowej, np. pisz-ąpy : pisz-, napisa-ny : napisa-. Na tle stosunku wyrazu podstawowego do pochodnego wyodrębnia się w tym ostatnim pień i formant, np. rad-ość. Na tle stosunku koniugacyjnej formy do jej podstawowej formacji czasownikowej wyodrębnia się w koniugacyjnej formie jej koniugaeyjny temat i koniugaeyjny formant formotwórczy, np. pisz-ący napisa-ny.

Dwie są podstawowe formacje polskiego czasownikowego systemu koniugacyjnego: temat czasu teraźniejszego j i temat czasu przeszłego.; Elementarna gramatyka opisowa poucza, że temat czasu teraźniejszego wyodrębnia się w 1 os. 1. p. oz. ter. po odcięciu końcówki -ę lub -ni, np. pisz-(ę) dźwign-(ę) krzycz-(ę) czyta-(?n); temat czasu przeszłego wyodrębnia się z 3 os. 1. p. r. m. cz. przeszłego po odcięciu przyrostka koniugacyjnego -ł, np. pisa-(ł) diwigną-(ł) hrzycza-(l) czyla-(ł). Temat czasu przeszłego bywa też nazywany tematem bezokolicznika, ponieważ można go uzyskać z formy bezokolicznika po odcięciu .przyrostka koniugacyjnego -ć, np. pisa-(ć) dżwigną-(ć) hrzycze-(ć) czyta-(ć) (różnica krzyczą-:

: krzyczę- sprowadza się do oboczności wymieniających się samogłosek e : a).

Temat czasu teraźniejszego i temat czasu przeszłego tworzą się za pomocą specjalnych koniugacyjnych przyrostków słowotwórczych w funkcji formantów, które właśnie wprowadzają treść myślową pnia w zakres czasowników, np. [dźwig + (»+ę)], [dźwig+(ną+c)], [diwig + («+<!)], gdzie widzimy w tej funkcji formanty -n, -ną, -a. Szozególy przedstawione w § 49. Zauważyć należy, że taki słowotwórczy przyrostek ko-