skanuj0106

202 Słowotwóretwo

8.    -ak (por. § 19, 9); por. ges. rumaki, tretijakb junaki,, poi. junak prostak próżniak szarak trojak wieśniak pospolitak-, z nie używanych w nowszej polszczyżnie: bujak 'byk’ dziczak leśniak nowak pustak. Dawność formacji zaświadcza jedzinak (w. XV).

9.    -dl z= *-alj(i) z odcieniem augmentatywno-pejoratywnym w nielicznych rzeczownikach, np. nogal nosal zębal rogal (w. XVII); brodal brzuchal wąsal (w. XVIII).

10.    -as <— *-as(z) w nielicznych rzeczownikach z odcieniem pejoratywnym, np. brudas golas grubas; jak się zdaje, formacja późnego pochodzenia; słownik Lindego notuje tylko kulas. Może by należało je powiązać ze staropolskimi przymiotnikami typu bialasy siwasy szarasy żóltasy, które w formie M 1. p. r. m. odmiany niezłożonej, np. bialas, mogły się przesunąć do kategorii rzeczowników.

11.    -enieca- *-ensc{b); por. ges. mladón-bC-b, poi. młodzieniec-.młodzian, siestrzeniee: siostrzan — oba notowano już w XV w.; może też z *-en»<»; por. poł. slaudinsc a- studenbCb, patinsc c— pstenbCb, stras, pienie.

12.    -uch$-'uch <!=, *-«cft(z)|| *-juch(t), np. leniuch staruch niewieściuch (notowane wsłowniku Lindego); mieszczuch (w. XVII) zmarzluch. Wszystkie mają odcień pejoratywny.

13.    -owiec, np. postępowiec lewicowiec narodowiec ludowiec brukowiec węglowiee (okręt); w ostatnich czasach wchodzi w użycie ten formant dla tworzenia rzeczowników nazywających różne typy budowli, np. wysokościowiec biurowiec wieżowiec klatkowiec galeriowiec.

§ 22. Nazwy odśrodowłskowe

Są to rzeczowniki nazywające przedmiot (najczęściej osobę) od jego terytorialnego pochodzenia.

1.    -ofc||-'ait *-ak{i,)l*-jak{-b) (por. § 19, 9; 21, 8), cz. Videnak Praidk, sch. Bósnjdk, poi. Krakowiak Podlasiak dworak. Dawność typu zaświadcza Polak („Nazwisko Polaków ledwie od 7 abo S set lat do używania we_r szło“ — Kromer).

2.    -anin e= *-(nin(z), *-janin(-b)-, por. scs. efesónim izdraelitęnim kriM-nim słov(nim> grażdanms zemljanim rimljanim, poi. krakowianin Podhalanin ziemianin dworzanin. Dawność typu zaświadcza mieszczanin (r. 1400). Polski formant -anin jest wynikiem skrzyżowania dwu powyżej wymienionych formantów prasłowiańskich, wskutek czego upowszechniło się na wzór formacji z -anin *-janim, np. mieszczanin rzymianin, a także w pierwotnych na -(nim, np. Słowianin włościanin zamiast oczekiwanego Slowibnin udościenin. Przypuszczalnie podstawą wyrównania stała się forma M 1. p., która występowała niekiedy bez końcowego -im-, w typie pierwotnym z formantem *-ćnim zachodziły wtedy warunki przegłosu -in an i zrównanie Słowian włościan z mieszczan rzymian. Z reguły wygłosowe -in nie występuje w formach 1. mn. (por. scs. graidane graidam graidanem*..co uzasadnia domysł, że owo -im, to dawny liczebnik 'jeden’.

3.    -czyk, jest to wtórny formant, który wyodrębnił się z takich struktur, jak np. chłopczyk e~ *chlop-bk-iki (por. polski szereg chłop — chłopi-ec — chłop-cz-yk). Dziś spotykamy ten formant w takich wyrazach, jak wiedeńczyk Japończyk Chińczyk poznańczyk neapolitańczyk. Zasięg jego używalności w starszej dobie rozwoju polszczyzny był szerszy, jak świadczą przykłady typu Angielczyk' Arabezyk Azjatczyk Szwabczyk Ukraińczyk Krakowczyk Lwowczyk zamorszczyk zamorczyk (w. XVI—XVIII).

4.    -in||-yn z=* *-i»(z); por. scs. gn6inr> murim bhgarim evreim>, poi. Tatarzyn Litwin Węgrzyn Greczyn Moskwicin Żmudzią Turczyn Bułga-rzyn. Dawnośó typu zaświadcza np. Rusin (w. XVI). Jak widać, część tych formacji, żywotna jeszcze w XVIII w., w nowszej polszczyźnie wyszła z użycia.

§ 23. Nazwy styczności

Są to rzeczowniki, które nazywają fizyczną, duchową, zawodową styczność, zależność jednej osoby od innej.

1.    -icc- *-itj(b), który to formant oznaczał pochodzenie, nazywał potomka osoby czy zwierzęcia wymienionych w pniu; por. scs. Uviśtb, sch. kraljić sislrić vdjvodió Petrić Nikoliś, cz. boiic, ros. raby nić Iljić, poi. panie starościc chorążyc podczaszyc wojewodzie dziedzic ślachcic Prawdzie Kmicic Leszczyc. Dawność typu zaświadcza np. księżyc 'syn księcia’ (w. XIV).

2.    -owie\-ewic -owicz\-ewiez-, formant -ic (por. p. 1.) bardzo często nie łączył się bezpośrednio z odnośnym rzeczownikiem własnym czy pospolitym, ale z pochodnym od niego przymiotnikiem dzierżawczym z formantem -ow-, por. ros. Iwanowicz Kikołajewicz; sch. bdnocić kraljemć Obre-nović Milośemć. Na tej podstawie wyodrębnia się formant -owic\-ewic, w XVII w. pod wpływem ruskim -owicz\-ewiez, stosowany bardzo często do tworzenia nazwisk odojeowskieb, np. Mroczkowie Pachołowic Paioełko toio Włodkowic Szymonowie Klonowie Patrzewic, później Piotrowicz Dębowiec Pawłowicz Stolarzewicz Wroniewicz Łukasiewicz. Dawność typu zaświadczają Borkowic krolewic (w. XIV).

3.    -czyk (por. § 22, 3) służy do tworzenia rzeczowników pospolitych, które nazywają osobę związaną zawodowo lub ideowo z osobą wymienioną w podstawie słowotwórczej danego wyrazu pochodnego; wyrazami