SNV36618

502 PUŁAWY

w wielu wypadkach z ogólniejszą tendencją do badania,.starożytności” lub z nurtem słowianofils-kim. Książę popiera badania nad językiem litewskim F. K. M. Bohusza, interesuje się zabytkami Słowian, zdobywa sobie opinię świetnego lingwisty i erudyty (przypisywano mu znąjomość 16 języków). Większą część prac i inicjatyw podejmuje jednak Czartoryski nie w Puławach, ale w Sieniawie, Warszawie oraz Wiedniu, gdzie przebywa często w związku z godnością feldmarszałka austriackiego (od 1808).

W1.1796—1815 następuje modyfikacja struktury mecenatu i różnicowanie się typu kontaktów Czartoryskich z pisarzami i artystami. Profesjonalizacja zawodu literata i wzrastająca rola inteligencji sprzyjają wytwarzaniu się przyjacielskich związków ludzi piszących i popierających literaturę, choć aktualne są jeszcze i tradycyjne zawody magnackich podopiecznych: bibliotekarz, sekretarz, rządca dóbr itd. Dzięki rozwojowi rezydencji, powstawaniu muzeów, gromadzeniu zabytków, malowniczemu ogrodowi oraz inicjatywom naukowym i kulturalnym temat puławski upowszechnia się i wchodzi ponadto w obręb gatunków pozaliterackich, szczególnie pamiętników i wspomnień. Z Czartoryskimi utrzymują kontakty i opisują rezydencję lub ich właścicieli Niemcewicz, Woronicz, Kropiński — przyjaciel rodu i adorator Wirtemberskiej. O Puławach pisze przebywający często w rezydencjach księstwa F. Dzier-żykraj Morawski i J. M. Fredro korzystający z protekcji Czartoryskich, szczególnie Wirtemberskiej. Z Puławami związana jest trójka przyjaciół zajmujących wysokie stanowiska urzędnicze w czasach Księstwa Warszawskiego: T. Matusze-wicz (minister skarbu), T. Mostowski (minister spraw wewnętrznych) oraz A. Linowski (członek rady stanu). Niektórzy poeci pełnią funkcje urzędnicze lub preceptorskie na dworach księstwa. Kropiński jest przez pewien czas plenipotentem Czartoryskich w dobrach podolsko-wołyńskich, K. Lach Szyrma — wychowawcą księcia Adama, syna Konstantego Czartoryskiego, I. Tański (ojciec Klementyny, późniejszej Hoffmanowej) — sekretarzem puławskim. A. Hoffman pełni po rozbiorach również funkcję sekretarza i zarządza pałacową fabryką świec, urzędnikami puławskimi są H. Błotnicki i K. Sienkiewicz. J. Kruszyński zostaje bibliotekarzem i kustoszem zbiorów Sybilli, po r. 1823 biblioteką zajmuje się F. Bernatowicz. Za podopiecznego Czartoryskich uchodzi Lipiński, entuzjastą Puław i współtwórcą legendy rodu staje się Koźmian. Puławom w znacznej mierze poświęcą swoje wspomnienia J. Soroka, L. Dembowski,

K. Prek i inni.

Rozszerzenie ram przyjacielskiego patronatu nad literaturą nie idzie jednak w parze z kontynuacją myśli o stworzeniu własnego środowiska literackiego. Pobyt Adama Kazimierza w Sieniawie,

Wirtemberskiej w stolicy i Pilicy, Adama Jerzego za granicą nie sprzyja koncentracji życia literackiego w podwarszawskiej rezydencji. Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego Puławy, oddzielone od Galicji, zbliżają się znów do Warszawy, ale dane im nieoficjalne miano stolicy literackiej ma już sens metaforyczny, odnoszący się do mecenatu Czartoryskich, nie miejscowości. Życie towarzyskie rezydencji ożywia się z okazji większych wydarzeń politycznych. Jesienią 1805 r. przebywał w Puławach przez 3 tygodnie Aleksander I, projektowany przez to środowisko na przyszłego króla Polski. Kiedy w 1809 r. miejscowość weszła w skład Księstwa Warszawskiego, gościł w niej (1810) Fryderyk August wraz z małżonką, przed kongresem wiedeńskim (1814) Puławy ponownie witają Aleksandra I.

W 1. 1796—1815 Puławy zdobywają sobie opinię ośrodka programowo polskiego i patriotycznego. Coraz większa popularność rezydencji wiąże się również z wagą pierwszych muzeów polskich i szeroką akcją zbierania pamiątek narodowych ogarniającą nawet niższe kręgi społeczne. W obyczajowości puławskiej widoczna jest emo-cjonalizacja stosunków międzyludzkich, wyróżniająca Puławy od innych ośrodków magnackich, i próba akcentowania własnej odrębności (wprowadzenie munduru puławskiego, godła Puław). Temat puławski staje się coraz bardziej popularny, a szerokie literackie inspiracje Puław zmierzają w kierunku ugruntowania tych wątków zainteresowań, które mieszczą się w ramach poetyki późnego sentymentalizmu. Obserwujemy jednak w 1. poł. XIX w. zmianę struktury środowiska kulturalnego i literackiego Puław. Inspirującą rolę ośrodków magnackich zaczynają przejmować stowarzyszenia naukowe i kulturalne powstające w miastach. Kształtowanie się warstwy inteligencji przyspiesza autonomizację społeczną sztuki i literatury, a w rezultacie pozycja magnackiego mecenatu staje się powoli anachroniczna.

Lata 1815—1831. Okres ten charakteryzuje się powolnym zmierzchem rezydencji puławskiej oraz wygasaniem jej funkcji kulturalnych i politycznych. Pewne ożywienie wnosi do Puław jedynie Wirtemberska, aktywna uczestniczka życia towarzyskiego i literackiego ośrodka. Po r. 1812 A. K. Czartoryski przebywa najczęściej w Sieniawie, gdzie prowadzi jeszcze dwór otwarty, skupiający galicyjską elitę kulturalną. Do r. 1823 — śmierci generała ziem podolskich — Sieniawa odgrywa rolę drugiej, dość ważnej w tym okresie rezydencji Czartoryskich. W r. 1813 Czartoryscy dokonują „działów” rodzinnych. Klucz końskowolsko-puła-wski otrzymuje Adam Jerzy, który według opinii Familii ma największe szanse na polityczne, finansowe i prestiżowe wzmocnienie podupadającego już rodu. Puławy i Włostowice przejmuje w dożywocie Czartoryska, nie ustając w pracy nad roz-