Socjologia Kosi�skiego (22)

nazywają osobowością, mimo duiej różnorodności stanowisk i sposobów definiowania tych zjawisk psychicznych, jest mniej dyskusyjne.

Elementami osobowości społecznej — według J. Szczepańskiego — ą

1)    kulturowy ideał osobowości* czyli zespól cech mówiących o tym, jaki ideał wychowawczy należy propagować w danej epoce historycznej, aby młodą jednostkę wychować na dobrego członka społeczeństwa; ]

2)    rola społeczna, czyli względnie stały i wewnętrznie spójny system za- j chowań będących reakcjami na zachowania innych ludzi, które przebie- ' gają według wzoru przyjętego w danej grupie, a niekiedy nawet prawnie j uregulowanego, czego przykładem jest rola studenta, pracownika, człon- J ka rodziny lub kolegi; 3) jaźń subiektywna stanowiąca zespół wyobrażeń \ o sobie, wytworzonych na podstawie traktowania nas przez otoczenie f społeczne i rzekomo wskazująca, kim „naprawdę” jest każdy z nas. Czę. ! sto stanowi ona chorobliwe wyobrażenia, zwane kompleksami korfipsn- fi sującymi nasze braki intelektualne, charakterologiczne bądź fizyczne; 4) jaźń odzwierciedlona jest zespołem wyobrażeń, jakie każdy z nas posiada o sobie, na podstawie tego, co naszym zdaniem sądzą o nas inni ludzie

Wymienione komponenty osobowości społecznej, jak i jej definicja, zadomowiły się w polskiej socjologii dzięki F. Znanieckiemu i jego uczniom, zwłaszcza J. Chałasińskiemu i J. Szczepańskiemu. W dalszych rozważaniach szerzej omówimy kulturowy ideał osobowości i rolę społeczną, natomiast obie jaźnie scharakteryzujemy, gdy będzie rozpatrywana koncepcja czterech jaźni A. Podgóreckiego.

4. KULTUROWY IDEAŁ OSOBOWOŚCI A OSOBOWOŚĆ

PODSTAWOWA

Pierwszym z czterech wymienionych składników osobowości społecz- 9 nej jest kultrowy ideał osobowości, którego nie należy utożsamiać z oso- 1 bowością podstawową, zwaną też „charakterem narodowym”. Osobowość i podstawowa stanowi kompleks cech i skłonności, wyznaczających typowe B dla każdego narodu sposoby zachowania w określonej sytuacji. Kulturo- ■ wy ideał osobowości kształtuje się w dzieciństwie, a osobowość poclsta- 1 wowa — po okresie dojrzewania dzięki kontaktom z "najszerzej pojętą 3 kulturą i instytucjami społecznymi.    /

W przeszłości różni teoretycy i badacze rasistowscy ukazywali rze- g komy wpływ pierwiastków etnicznych na profil osobowości, zwłaszcza na 1 jej składnik zwany osobowością podstawową. Wiele obiektywnych badań, * przeprowadzonych przez reprezentantów różnych nauk, dostarczyło nie- I kwestionowanych danych o tym, że jednostki o różnym pochodzenia I etnicznym i rasowym mogą posiadać podobne osobowości, jeżeli przejdą I proces socjalizacji w tej samej kulturze. Natomiast przedstawiciele tej ■ samej rasy, lecz wychowani w odmiennych kulturach i cywilizacjach, I mają również odmienne osobowości. Różnice interpretacyjne i zakresowe I

terminu „osobowość podstawowa" spowodowały uformowanie siq trojakich jego znaczeń, a mianowicie: 1) osobowość występująca statystycznie najczęściej; 2) typowy zespół wspólnych cech występujących u jednostki w dużej zbiorowości, mimo różnic w zachowaniu zewnętrznym; 3) osobowość najbardziej charakterystycznie wyrażająca istotne wartości danej kultury występującej nawet wśród znacznej mniejszości danego społeczeństwa.

Trzecia wersja pojmowania osobowości podstawowej zaciera różnicę między nią a kulturowym ideałem osobowości, który jest ideałem wychowawczym, a nie zespołem cech najbardziej charakterystycznych dla reprezentanta określonego narodu czy innej zbiorowości etnicznej. Znajomość obu typów osobowości ma nie tylko sens poznawczy, ale i praktyczny.

5. ROLA SPOŁECZNA

Istotnym elementem osobowości jest rola społeczna. Pełnienie jej ujawnia typ i rzeczywiste „wnętrze" osobowości danego człowieka. Stąd zapewne pochodzi stwierdzenie, że jednostkę, a nawet zbiorowość, najlepiej poznajemy w działaniu. Proces socjalizacji jest etapem uczenia się i nabywania różnych ról społecznych, od rodzinnych poczynając, a na pracowniczych i emeryckich kończąc.

Rola społeczna jest niczym innym, jak spójnym systemem zachowań wynikającym z przynależności jednostki do określonych grup i innych zbiorowości. Dlatego nawet potocznie mówimy o pełnieniu roli członka rodziny, kolegi, studenta, żołnierza, pracownika czy emeryta. Na każdą rolę społeczną składają się odpowiednie prawa i obowiązki, przywileje i powinności. Realizacja ich jest właśnie pełnieniem roli, wynikającej z dobrowolnej lub wymuszonej przynależności jednostki do grup i innego typu zbiorowości społecznych.

O roli mówi się zarówno w odniesieniu do tego, co jednostka wypełzną, jak i do tego, czego się od mej oczekuje. W analizach socjologicznych często stwierdzamy po prostu, że ktoś lub jakaś zbiorowość dobrze spełnia swą rolę społeczną, połowicznie, albo jej nie wypełnia nawet w elementarnym zakresie. Zakres realizacji każdej roli społecznej jest uwarunkowany wieloczynnikowo, a przede wszystkim zależy od: 1) właściwości anatomiczno-psychicznych danej jednostki; 2) wzoru osobowego akceptowanego w określonej grupie czy innego typu zbiorowości ludzkiej; 3) sposobu zdefiniowania danej roli, zarówno przez jej „nosiciela”, jak i zbiorowość, z którą dana rola się kojarzy; 4) struktury i organizacji grupy oraz sankcji, jakimi dysponuje wobec swoich członków zasługujących na pozytywne bądź negatywne wyróżnienie.

Pełnienie dobrowolnie lub pod przymusem przyjętych przez jednostkę ról ma podstawowe znaczenie dla niej samej i dla społeczeństwa.