str 59,60

występuje niewiele próchnicy (do 6%), przy czym w lekkich piaszczystych glcbacty bielicowych zawartość próchnicy wynosi 1,0+1,8%, w glebach płowych i brunatnych 1,0+2,5%, natomiast w najlepszych glebach rędzinowych i czarnoziemacl zawartość próchnicy dochodzi do 6+8%.

W próchniczo-kumulacyjnej strefie gleby zachodzi wiele reakcji mikrobiolol gicznych, które prowadzą do rozkładu materii organicznej i produkcji substancji odżywczych, asymilowanych i wykorzystywanych następnie przez rośliny. Materia organiczna może ulegać:

—    mineralizacji, tzn. rozkładowi połączonemu z wytworzeniem prostych związl ków nieorganicznych C0₂, H₂0, NH₃ oraz jonów takich, jak SOj", HPOjj NO3 i in.;

-    humifikacji, czyli rozkładowi połączonemu z wytworzeniem związków próchi niczych,

W glebie ok. 75 +80% substancji organicznych ulega mineralizacji, a tylkd 20+25% przekształca się w substancje próchnicze. Proces mineralizacji może przel biegać w warunkach tlenowych (aerobowych) i prowadzi do powstania CO J H₂0 i innych tlenowych związków nieorganicznych lub w warunkach b e z 11 el nowych (anaerobowych), a wtedy produktami mineralizacji są: siarkowodóm metan, amoniak i aminy organiczne.

Pod warstwą próchniczą występuje poziom eluwialny (wymywania), zwany tea bielicowym. Pod wpływem wód opadowych i procesów chemicznych w tej strefid występują procesy wypłukiwania soli Ca(II), Mg(II), Na(I), K(I) i Fe(II), a takżd przemieszczania i przemiany związków organicznych wymywanych z poziomu próchi niczego. W strefie eluwialnej zachodzą także procesy wietrzenia minerałów, któl rych efektem jest powstawanie i gromadzenie w tej warstwie gleby krzemionki (Si0₂). Poza tym w warstwie wymywania przemieszczają się wytrącone zawiesina i koloidy, spłukiwane do niżej położonych poziomów glebowych. Poniżej poziomi! wymywalnego znajduje się poziom iluwialny (wmywów). W tej strefie wytrącają się] sole żelaza, glinu, fosforu i wapnia, wypłukiwane z wyżej położonych stref gleby! Najniżej znajduje się poziom skały macierzystej, tzn. twór geologiczhy, z któregcl utworzyły się wyżej położone warstwy gleby i który nie został w widoczny sposóll zmieniony przez procesy glebotwórcze.

Litosfera i jej warstwa powierzchniowa, czyli gleba, pełnią ponadto wieldj ważnych funkcji, które podtrzymują i chronią życie na naszej planecie. Gleba i położone niżej warstwy litosfery filtrują, zobojętniają i transformują szkodliwa substancje chemiczne zawarte w wodzie przesiąkającej przez grunt do warstw] wodonośnych. Alkaliczne składniki gleby neutralizują kwaśne składniki wód opa-l dowych i dzięki temu poprawia się jakość wód spływających do otwartych zbior-J ników wodnych.

Procesy biegnące w glebie w znaczący sposób oddziałują także na szybkość! obiegu węgla w przyrodzie, gdyż podczas procesów mineralizacji i fermentacji bez-lloiiuwoj biomasa ulega częściowemu pr/.ckszlalceniu w C0₂ i metan (oraz wodę), git może mieć znaczący wpływ na stężenie tych gazów w atmosferze ziemskiej¹⁴.

(• luba jest naturalnym siedliskiem dla wielu organizmów. Zasiedla ją cztcro-11 utnie więcej gatunków organizmów, niż wynosi liczba żyjących na jej powierzchni W glebie rozwijają się populacje takich mikroorganizmów, jak: wirusy, bakterie «Mim»/ywne (autotrofy) i cudzożywne (heterotrofy), promieniowce, pleśnie, a taksi pierwotniaki, glony i nicienie. Wśród organizmów wyższych dominują dżdżownico, Nlawonogi, pajęczaki i inne owady. Glebę zamieszkują także kręgowce, takie |nk i nyszy, susły, krety, piżmaki, chomiki i świstaki. Można powiedzieć, że ze względu tut bogactwo żyjących tam organizmów, gleby są bezcennym bankiem genów, lilóry należy chronić i zachować w całej jego bioróżnorodności.

Gleby są źródłem surowców mineralnych, takich jak glina, iły, piasek i żwir, |i i. u o wykorzystuje się w budownictwie do wznoszenia budynków, budowy dróg, dl(ul uików, mostów, zapór i zbiorników wodnych. Jednak rozwój przemysłu, budowa lUltwych zakładów przemysłowych, osiedli mieszkaniowych, autostrad i składowisk Ullllcd przyczynia się do niszczenia gleb i zmniejszania areału ziemi uprawnej.

Jedną z najważniejszych funkcji gleby jest to, że dzięki niej możliwa jest produkt ju żywności. Rozwój rolnictwa, hodowla roślin zbożowych (pszenica, żyto, ryż),

• tk npowych (ziemniaków, buraków cukrowych), rzepaku, kukurydzy i wielu innych pi mliiktów nie byłaby możliwa bez gleb, spełniających określone wymogi jakościo-Dzięki glebom jest możliwa produkcja pasz przeznaczonych następnie do hodowli zwierząt. Uprawy rolne mogą być wykorzystane jako źródła odnawialnych surowców energetycznych (drewno, kora, torf, oleje, etanol), mogą też dostarczać surowców do produkcji tekstyliów (bawełna, len), papieru i drewna wykorzystywani go w budownictwie.

Z przedstawionego powyżej opisu wynika, że procesy biegnące w glebie urucha-iiiltiją cały szereg łańcuchów troficznych (pokarmowych), na szczycie których stoi i /Iowiek. Zniszczenie i zanieczyszczenie gleby prowadzą do zakłócenia równowagi u kształtowanej podczas procesów ewolucji i załamania się całego ekosystemu.

n .1 Problemy wyżywienia świata

Ko/wój cywilizacyjny jest możliwy tylko dzięki produkcji żywności w stopniu zu n po kajającym ludzkie potrzeby. Gleba wykorzystywana do produkcji rolnej jesl, obok materiału nasiennego i substancji wspomagających hodowlę roślin, podstawowym czynnikiem zapewniającym niezbędny poziom produkcji roślinnej i zwie-izęccj. Właściwa jakość gleb, ich dostępność, prawidłowa eksploatacja gruntów są warunkiem uzyskania odpowiedniej produktywności i zaspokojenia potrzeb żywnościowych.

¹⁴ Obieg węgla w przyrodzie szczegółowo omówiono w rozdz. 3 podręcznika.