s�kowski8

kształtowania się wzajemnych relacji osób niepełnosprawnych z pełnosprawnymi.

Na istnienie związku między akceptacją siebie i akceptacją innych zwracano uwagę już w okresie badań psychoanalitycznych. A. Adler, jako jeden z pierwszych, wykazywał, że u osób mających poczucie niższości występuje hiperkom-pensacja, wyrażająca się między innymi tendencją do poniżania innych osób. Natomiast E. Fromm wskazywał na to, że prawdziwy szacunek wobec własnej osoby jest podstawą szacunku i miłości do innych ludzi. C. Rogers twierdzi, że jeśli człowiek akceptuje siebie, to będzie akceptował także innych. J. Reykowski (1979) prezentuje stanowisko, że w wyniku uogólniania stosunku do samego siebie człowiek przypisuje swoje wartości lub braki innym ludziom. R. Łapińska i M. Żebrowska (1980) twierdzą także, że samoakceptacja idzie w parze z tolerancją wobec innych, z sympatią i życzliwością dla innych, że osoba, która akceptuje siebie, widzi świat i ludzi bardziej przyjaznymi i wartościowymi niż osoba odrzucająca siebie. Brak samoakceptacji powoduje zgeneralizowany proces hamowania kontaktów z otoczeniem, a więc komunikacji, która jest podstawowym warunkiem interakcji. Z akceptacją siebie zaś łączy się otwartość na kontakty z otoczeniem, co jest wyrazem pozytywnego stosunku do innych.

W świetle tych poglądów można przyjąć, że postawy osób pełnosprawnych wobec inwalidów są uzależnione od tego, czy akceptują one siebie i swoją sytuację życiową. Pozytywna i adekwatna samoocena sprzyja pozytywnej ocenie innych osób, natomiast niska samoocena powoduje ujawnianie się mechanizmu obronnego w postaci zaprzeczenia wartości innych ludzi, a więc zaniżania oceny ich zachowań i osiągnięć, a nawet manifestowania pretensji pod ich adresem. Przyczyną zaburzeń relacji i postaw między ludźmi w normie a osobami niepełnosprawnymi jest fakt, że człowiek posiada pewne stereotypy dotyczące wyglądu i funkcjonowania innych ludzi, w związku z czym wszelka inność budzi w nim niepokój bądź zdziwienie. A zatem ma skłonność traktowania z dystansem ludzi trochę inaczej wyglądających lub funkcjonujących, ażeby nie zaburzać swojego poczucia bezpieczeństwa i spokoju. Celem przełamania tej bariery psychicznej wobec osób niepełnosprawnych trzeba swój lęk zracjonalizować. Barierą psychiczną jest także lęk, który człowiek odczuwa myśląc o chorobie i kalectwie, bo przecież mogą zagrażać także jemu i jego najbliższym. Instynkt samozachowawczy skłania go więc do zachowania dystansu wobec inwalidów. Niekiedy nawet ludzie są skłonni do współczucia czy udzielania anonimowej pomocy inwalidom, ale kontakt bezpośredni, bliski uważają za niepotrzebny i zbyt trudny dla siebie.

Zagrożenia, które mogą deformować spostrzeganie inwalidów, to także stereotypy, czyli schematy poznawcze i przystosowawcze, uprzedzenia, nieadekwatna samoocena i projekcja zamiast realnej akceptacji różnych, trochę inaczej funkcjonujących ludzi. Na przykład czytanie czy pisanie alfabetem Braille’a bywa przez laików oceniane jako nienormalne, a przecież to nie jest patologia, lecz swoista, odpowiednia dla tego rodzaju ludzi kompensacyjna technika czytania. W literaturze naukowej wymienia się najczęściej dwie skrajne postawy, a zarazem formy zachowania się wobec inwalidów, a mianowicie akceptację albo odtrącenie. Ogólnie przypisuje się przyczynę odtrącenia inwalidy faktowi, że jest on osobą odmienną od większości ludzi. F. Heider (1958) pisze o występowaniu negatywnej reakcji społecznej na to, co jest inne, odmienne od powszechnych standardów. Może ona polegać nie tylko na jawnym odtrąceniu, ale także na maskowaniu tego nadopiekuńczością, ograniczającą niezależność inwalidy i deprecjonującą jego aspiracje. Według B. Wright (1960) współczucie może być jedną z form takiego maskowania, jeżeli nie jest tylko zwykłą formą grzeczności. Wydaje się, że jest to pogląd skrajny, chociaż nie odosobniony w środowisku inwalidów, gdyż współczucie jest czymś innym niż grzeczność. Stanowi raczej wyraz miłości, a przynajmniej życzliwości wobec człowieka cierpiącego i utożsamianie go z poniżającą litością nie jest słuszne. Chęć udzielenia pomocy osobom niepełnosprawnym, uważana przez wielu z nich za postawę negatywną, poniżającą człowieka słabszego przez silniejszego, należy uznać raczej za wyraz postawy pozytywnej, akceptującej niepełnosprawnych. Negowanie przez nich potrzeby doznawania pomocy, traktowanie jej jako wyrazu wzgardy i litości, świadczy raczej o nieadekwatnej samoocenie osób niepełnosprawnych i braku akceptowania przez nich społeczeństwa, w którym żyją. Zmiana takiej postawy jest jednym z zadań rehabilitacji psychospołecznej inwalidów. Kontrastowa w stosunku do postawy negatywnej odrzucenia jest postawa pozytywna sympatii i współczucia.

J. Granofsky (1955) wymienia kategorie i kryteria oceny postaw wobec inwalidów. Kategorie postaw negatywnych i pozytywnych zależne są od:

—    kryterium oceny osoby niepełnosprawnej,

—    kryterium poznawczego,

—    kryteriów emocjonalnych interakcji społecznych.

Postawy negatywne charakteryzują według niego:

1.    Uczucia litości lub zbytniej troskliwości wobec inwalidów, a więc:

—    niedocenianie inwalidy:

—    patrzenie na inwalidę jako na obiekt ciekawości,

—    przypisywanie inwalidom ról z niższej kategorii społecznej,

—    przecenianie wpływu inwalidztwa na psychikę,

—    przesadzanie i błędne pojęcie o ograniczeniach spowodowanych kalectwem.

2.    Negatywne nastawienie poznawcze:

—    niewłaściwe zajmowanie się wyglądem inwalidy,

—    zwracanie szczególnej uwagi na inwalidztwo,

25