teoria literatury1

konkretnych ich uwikłań w konkretne procesy historyczne itd., ale — poprzez te konkrety — sama istota, struktura, konstrukcja utworu literackiego, typowość przemian jego struktury w toku procesów historycznych itd.; tak więc konkretna literatura staje się dla niej raczej bazą materiałową niż przedmiotem badania.^ Analityczna obserwacja tej bazy daje oparcie spekulacyjnym wywodom jteorii literatury, której zadaniem jest określenie struktury utworu literackiego, wypracowanie pojęć literackich, ustalenie terminologii literackiej, a więc i specyfiki słownictwa nauki o literaturze, wszelka klasyfikacja zjawisk i stanów rzeczy literackich, typologizacja ich struktur z pomocą wykonstruowania odpowiedniej liczby jej modeli -itd. Wszystkie inne dyscypliny literaturoznawcze zajmują się natomiast badawczo, zresztą w rozmaity sposób, konkretną literaturą, konkretnymi dotyczącymi jej procesami historycznymi.

Drugi rys, który szczególnie wyodrębnia teorię literatury spośród innych bratnich dyscyplin, ma w sobie coś z imponderabiliów. Jest nim szczególna godność teorii literatury jako pierwszej w naszym kręgu kulturowym dyscypliny literaturoznawczej — i — początkowo — jedynej, czyli stanowiącej wówczas całość nauki o literaturze.

Powstała ona w antycznej Grecji,⁴ w IV w. przed Chr., wraz z dziełem Arystotelesa Poetyka,⁵ a także z drugim jego dziełem — ale nie bez wcześniejszych w tej dziedzinie przemyśleń⁹ — Retoryką. Niebawem nastąpił w Grecji, a potem w imperium rzymskim — tam z mniejszym polotem twórczym, lecz o silnym wpływie na teorię literatury przez całe wieki — jej potężny rozkwit. Po kilku wiekach stagnacji, a to wskutek jej popadnię-cia w szkolarski normatywizm, który odebrał jej status nauki, poczęła teoria literatury z niej się wydobywać w XVIII w.; przezwyciężyła normatywizm w pierwszej połowie XIX w., a w jego drugiej połowie, w dobie pozytywizmu, odzyskała status nauki. Jednakowoż drugi okres jej potężnego rozkwitu przypadł dopiero na XX wiek; zdecydowało o tym jej oparcie o nową, antypozytywistyczną lingwistykę, lingwistykę strukturalną, skrystalizowaną u progu XX w. (Ferdinand de Saussure i jego wielonurtowa szkoła).⁷ Można by powiedzieć, że współcześnie tak spotężniała, iż niejako zadomowiła się, często z dodatkowym ufilozoficznieniem lub jako podłoże nowszych orientacji w lingwistyce, przy innych dyscyplinach literaturoznaw-

⁴    Por. m.in. J. W. H. Atkins Literary Criticism in Antiąuity, Cambridge 1934, t. I—II.

⁵    Por. Trzy poetyki klasyczne. Arystoteles — Horacy — Pseudo-Longinos, przełożył i opracował Tadeusz Sinko, wydanie II zmienione, Biblioteka Narodowa, S. II, nr 57, Wrocław 1951, Tadeusz Sinko Wstęp, s. III—XXXVIII; Trzy stylistyki greckie. Arystoteles — Demetriusz — Dionizjusz, przełożył i opracował Władysław Madyda, Biblioteka Narodowa, S. II, nr 75, Wrocław 1953, Władysław Madyda Wstęp, s. III—LVII, szczególnie Rozdział I i Rozdział XII opracowane przez Tadeusza Milewskiego (s. III—VI, XLVI—L); także Tadeusz Milewski O zakresie i przedmiocie badań stylistycznych, „Język Polski”, R. XXIV, 1939, nr 6; Tadeusz Milewski Zarys językoznawstwa ogólnego, Lublin—Kraków 1947, cz. I: Teoria językoznawstwa; John Dewar Denniston Greek Literary Criticism, London 1924.

⁰ Mowa tu o europejskim kręgu kulturowym; poza jego zasięgiem — acz nie poza jego zasięgiem jako pola genetycznego rodziny języków indoeuropejskich — skrystalizowała się poetyka niemal równocześnie z poetyką Arystotelesa (a wcześniej lingwistyka wraz z Paninim, także w IV w. przed Chr.); w Chinach bodaj Jeszcze wcześniej. Por. m.in. S. K. De History of Sanscrit Poetics, Calcutta 1960, t. I—II.

⁷ Oswald Ducrot, Tzvetan Todorov op. cit., s. 15—64. s — W orbicie...    17

_:_i p_W_    ^: ■