00387

wtedy, gdy powracają wspomnieniami do okropności wojny, skłoni są do przyjmowania postawy: „To były czasy!” Jak wynika z sondaży, w ostatnich latach ma w Polsce miejsce proces idealizowania PRL, a zwłaszcza jej ostatniego dziesięciolecia, chociaż propagandy-ści III Rzeczypospolitej nie ustają w staraniach, aby tamte czasy zohydzić i nie brak im zaiste rzeczowych argumentów.

Wielu pisarzy zastanawiało się nad psychologicznymi mechanizmami tego zjawiska, próbując wyjaśnić, dlaczego tak częste w ludzkim myśleniu są dale-• ko posunięte idealizacje przeszłości. A są one bez wątpienia faktem. Negatywnie pod takim lub innym względem ocenianej teraźniejszości przeciwstawia się lepszą przeszłość. Zabieg to w dziejach myśli nie mniej pospolity aniżeli w naszym życiu codziennym.

^Niemal wszystkie religie znają jakąś wersję mitu ,<raiu utraconego”.Tsfóthe"elemehtv opowieści HH1 ij-nej znane już były starożytnym Sumerom w postaci legendy o świętym, czystym i jasnym boskim kraju, w którym nieznana była śmierć ani choroby, gdzie „[...] nie było węża, nie było skorpiona. Nie było hieny, nie było lwa. Nie było dzikiego psa ani wilka. Nie było strachu ani przemocy. Człowiek nie miał rywala”¹.

Beocki poeta z przełomu VII i VI wieku p.n.e., He-zjod, opowiada o wieku złotym, który poprzedzał nasz smutny wiek żelazny. Chiński filozof Czuang-tsy, żyjący na przełomie IV i III wieku p.n.e., wspomina, że „[...] ludzie najgłębszej starożytności przebywali w nie zróżnicowanym bezła~dzie.~Razem z całym światem trwali w całkowitym zastoju. W owych czasach

\

A

J.

pierwiastek bierny j i n i pierwiastek czynny j a n g trwały w zgodzie i spokoju. Duchy i upiory nie straszyły. Pory roku płynęły prawidłowo. Żadne stworzenie nie doznawało krzywdy. Żadna istota przedwcześnie nie umierała”².

Nieco starszy od niego Platon opowiadał o szczęśliwym życiu w czasach legendarnej Atlantydy, która została później pochłonięta przez morze. Greccy i rzymscy poeci opiewali uroki niegdysiejszej Arkadii zamieszkanej przez wolnych od trosk pasterzy. Przykłady można byłoby zresztą przytaczać bez końca; ponieważ - jak już powiedzieliśmy - ów mit „wieku złotego” wytwarzany jest przez ludzkość~meustannł5' TŚpontanicznie. Jest najczęstszą, choć, być może, najbardziej jałową tęsknotą. Znafclówały^ nim ujście nastroje ludzi nader różnych. Różne też były jego społeczne funkcje, bo też i w historii podlegał on wielorakim przeobrażeniom, przybierając kształty rozmaite.

Zamiast omawiać go w ogólności, lepiej zapewne będzie zatrzymać się kolejno nad paroma jego wcieleniami, nie zabiegając przy tym, oczywiście, o żadne wyczerpanie tematu, który wyczerpany być nie może.

Jednym z takich wcieleń, które odegrały znaczną rolę w dziejach myśli społecznej, była_z_pewnością

koncepcja stanu naturalnego jako początkowego stanu^ ludzkości.jD~(J~pewnei strony zetknęliśmy się z nią już w poprzednim rozdziale, wspominając o wyobrażeniu „dobrego dzikusa” pojawiającym się w relacjach podróżniczych XVII i XVIII wieku. Wszelako myśl o tym, że ludzie żyjący na łonie natury są znacznie szczęśliwsi od swoich cywilizowanych bliźnich, jest

93

1

' S.N. Kramer. Historia zaczyna się ii’ Sumerze, Warszawa 1961, s. 285.

2

Czuang-tsy. Prawdziwa księga południowego kwiatu. Warszawa 1953. s. 180.