00389

Obecny^Pozbawiając istotę ludzką - twierdzi! ten sam autor - „[...] wszelkich darów nadprzyrodzonych, które mogła była otrzymać, i wszelkich sztucznych umiejętności, których mogta nabyć tylko na drodze długotrwałego rozwoju, słowem, rozpatrując człowieka takim, jakim musiał wyjść z rąkmatury, widzę zwierzę nie tak silne jak jedne, nie tak zwinne jak drugie, lecz w sumie o ustroju najszczęśliwszym ze wszystkich”⁶.

Całe zło świata jest jeszcze wtedy człowiekowi nie znane. Niewiele ma potrzeb, ale może je wszystkie zaspokoić. Nie ma bogactw, ale ich nie potrzebuje. Nie panuje nad innymi, ale nikt nie panuje nad nim. Nie ma powrotu do tego stanu. Voltaire powiedział, że Rousseau wzywa ludzi do tegoTby^ćzęli‘£HodzićJn'a"' czworakachrJSiićrpodobnego. Równiejdobrze.można 7 byłoby oskarżyć kanclerza K5ore’a, żę wzywą_Ąngii-ków; aby popłynęli tłumnie na jego wyspę .szczęśliwą.. Rzecz nie w zaleceniu praktycznym, lecz w ukazaniu teoretycznej alternatywy stanu aktualnego, w którym lstnieie^Rt^QPLQ£^yzysk.i. złosc.

s. 129.

W stanie naturalnym tego wszystkiego nie było, to-też~Sfaje siejm przeciwieństwem^-wszelkiego społecz⁷" ^nego^zła. Pośrednio zaś hipoteza ta przyczyniła się do obalenia ustroju panującego, kwestionując generalnie jego konieczność, naturalność i rozumność. Nic dziwnego, że ,apologeci porządku istniejącego przedstawiają najczęsciei stan naturalny jako stan zły, „dzikusa^ zaś jako godne pogardy zwierzę. Dla nich wyspą szczęśliwą jestjylko ich własne społeczeństwo7ćzasem dobrym - czas ich własnych biografii.

⁵ J.J. Rousseau. Trzy rozprawy z filozofii społecznej. Warszawa 1956.

⁶ Ibid., s. 144.

Innym mitem „wieku złotego’', inną utopią czasu przeszłego, bywała grecka i rzymsk^TsTa r o ż ytnoTSS^

Istny kult starożytnych zaczynaSię-w-czasaoh^Kłrodze²^ mą7lTaWracającego"do^nich~w~walce"przectwkO~śrgd-niowiecznemu dziedzictwu. Zaczyna się poznawanie Greków i Rzym i a n rza czy n a się też ich idealizacja. Ale utopią bywa starożytność najczęściej w czasach oświecenia i rewolucjPfrancuśkTej, kie~dv~to~'jdkrywa ~iię w niej raz po raz przeciwstawne teraźniejszości wzorce społeczne i ustrojowe. W starożytności, zwłaszcza zaś w rzymskiej republice, odnajduje się jdeał moralno-po-Jityczny, którego brak ówczesnym społeczeństwom europejskim. Ona to dostarcza przykładów cnoty obywatelskiej, patriotyzmu, męstwa, ofiarności. Teraz światem rządzi egoizm; Rzymianie szczęśliwie go nie znali. „Obywatel rzymski - pisafRousseau - nie był ani Ka- , jusem, ani Lucjuszem; był Rzymianinem [...]”⁷.

Nie jest to jedynie różnica dyspozycji moralnych.

To warunki kształtują ludzką moralność. Jeżeli więc była ona w Rzymie tak piękna, to dlatego, że sprzyjała temu organizacja społeczna, która łączyła„wszyst-kich obywateli w jedną całość, wykształcającJiarmo-nię interesu jednostkowego * i 'powszechnego.._Uśtrój Jeudalny, wznosząc między ludźmi bariery nierównych praw i przywilejów, zabija cnotę polityczną, czyni ludzi obcymi sobie i wrogimi. Jedni dbają wyłącznie o to, aby strzec swych niesprawiedliwych przywilejów, inni myślą tylko o tym, żeby im te przywileje odebrać. Taki obraz starożytności, przeciwstawiany obrazowi własnego społeczeństwa, przewija się przez prawie całą publicystykę oświeceniową. Powraca też w przemówieniach przywódców Wielkiej

¹ J.J. Rousseau. Emil czyli o wychowaniu, Wrocław 1955, t. 1, s. 12.

97