0282

przyspieszeń. Rozróżniamy przyspieszenia: I) podłużne — działające wzdłuż długiej osi ciała (osi z), 2) poprzeczne — prostopadłe do tej osi. Wśród podłużnych rozróżniamy dodatnie — skierowane dogłowowo, oznaczane ściślej jako +G_Z, oraz ujemne — działające w kierunku stóp i określane: — G_z (nie należy mylić ich z ujemnymi w sensie fizycznym, czyli opóźnieniami). Podział przyspieszeń poprzecznych ma mniejsze znaczenie. Naturalnie występować mogą również przyspieszenia o kierunkach pośrednich. Poniżej podane są najważniejsze zmiany wywołane w organizmie działaniem przyspieszeń podłużnych i poprzecznych.

Przyspieszenia podłużne (+G₂, — G_z). Przyspieszenia dodatnie (+G_Z). Przyspieszenia te działają w kierunku głowy, a siły bezwładności w kierunku stóp. Występują np. na szybkoobrotowych łańcuchowych karuzelach (przy zachowaniu normalnej pozycji ciała). Siły bezwładności wywohiją przemieszczenie krwi i narządów w kierunku od głowy do stóp. Powoduje to spadek ciśnienia w naczyniach krwionośnych głowy, natomiast znaczny (nawet kilkakrotny) wzrost ciśnienia w naczyniach kończyn dolnych. Z tymi zmianami związane są różnorodne objawy; charakterystyczne jest np. upośledzenie widzenia aż do wystąpienia tzw. „czarnej zasłony”, może również wystąpić utrata przytomności. Przez 10 s człowiek może znosić przyspieszenia dodatnie około 6 g.

Przyspieszenia ujemne (—G_z). Przyspieszenia te skierowane są w kierunku stóp, zaś przeciążenia w kierunku głowy. Przyspieszenia —G_z występują np. na wirówkach treningowych, gdy stopy zwrócone są w kierunku środka obrotu, a głowa w przeciwnym. Przeciążenia powodują przemieszczenie krwi i narządów w kierunku dogłowowym. Dochodzi wtedy do wzrostu ciśnienia w naczyniach głowy, a spadku w kończynach dolnych. Prowadzi to np. do bardzo silnego bólu głowy, upośledzenia widzenia zwanego „czerwoną zasłoną”, pękania naczyń krwionośnych głowy (wybroczyny, krwawienia), dużych zaburzeń czynności serca i układu oddechowego. Przyspieszenia — G_z są najbardziej niebezpieczne i najgorzej znoszone; przez 10 s człowiek wytrzymuje tylko około 3 g. Przyspieszenia poprzeczne (^-f G_x, —G_x, +G_y, — G_v). Przyspieszenia i siły bezwładności działają tu prostopadle do długiej osi ciała, a więc i do wielkich pni naczyniowych, dlatego nic wywohiją one dużych przemieszczeń krwi. Przyspieszenia poprzeczne zwłaszcza -j-G_x są najlepiej znoszone (kosmonautyka); przez 10 s człowiek może wytrzymać około 14 g. Powyżej jednak 12 g może dojść do zupełnego zatrzymania ruchów oddechowych.

15.2.3. Przyspieszenia o długim czasie trwania

Najważniejszym przykładem jest przyspieszenie ziemskie, działające na żywe organizmy zwykle przez cały czas ich życia. Mimo to dotychczas bardzo mało wiemy o wpływie pola grawitacyjnego Ziemi na procesy życiowe w organizmie ludzkim; wyjątkiem jest tu np. działanie na układ krążenia (różnice ciśnień w naczyniach krwionośnych zależne od pozycji, żylaki, omdlenia ortostatyczne, czyli związane z pozycją pionową). Wpływ grawitacji można lepiej ocenić stwarzając warunki naśladujące przebywanie żywego organizmu w polu grawitacyjnym o natężeniu większym niż na Ziemi (czyli odpowiednio dobrane stany przeciążeń), względnie warunki pozorujące przebywanie w przestrzeni bezgrawitacyjnej lub o zmniejszonym natężeniu pola grawitacyjnego. Pierwszy sposób polega na poddawaniu zwierząt doświadczalnych działaniu przyspieszenia dośrodkowego w czasie długotrwałego wirowania, zaś drugi na badaniu zmian zachodzących w żywych organizmach,

288