10098

wstęp

\\\ll

■ rnaksymalizmu poznawczego i ryzyka sy_nię. ziemi- a “^n,ka"^_ia„o zadania literatury, gatunkami do_m, zv Dopóki tak r>    wraz z nowela ¹ opowiadaniem _lt

dowoozemu .w    |_ub wokół jednego motywu _n\’c

wokoł biografii ■    przychodziło do owych ..wiek

Sćh Ae-'*■    “«*

nującymi pozostaw^ _mionowały się prostota komin*, odmiany powieści, . _kowVch analizach środowisk . _pr7, c>ina. Por^P^_kcje jednowiilkowc osnuwane n_?

rłmvrtd7CniU U/ kich pytań epoki .

Prus zaprojektował Lalkę )&o kompozycję panoramiczna, tj. taka. która obejmuje wiele postaci i wiele wątków.

Tworzenie powieściowej panoramy społeczeństwa bywało u nas i w przeszłości - od kiedy powieść zaczęła się ..wybijać * na pierwszeństwo wśród gatunków literackich postulatem krytyki i aspiracją pisarzy. Próbowano też sił w tym kierunku’ Sporym powodzeniem cieszyły się w kraju w czasach między powstaniowych konstrukcje nawiązujące do XVIIl-wiecznych powieści „wielkich dróg”. Oferowano w nich kolekcje ..malowideł" typów' ludzkich, środowisk społecznych i miejsc, nanizane na fabularną nić podróży. l aką konstrukcję zastosował Kraszewski zachęcony przykładem Klubu Pickwicka (1836—1837) Dickensa w największej swej powieści międzypow'staniowej, Latanii czarnoksięskiej (1843 -1844), gdzie na historię wojażów i romansów bohatera ponawlekał bez mała setkę epizodów: obrazków jego sąsiedztwa. przygodnych znajomych, pałaców' i dworów wołyńskich, wreszcie „towarzystwa" warszawskiego. Co nowy postój bohatera to nowy obrazek. Na skalę skromniejszą podobne panoramy z obrazków stworzyli m.in. Józef Korzeniowski w Wyprawie po (1858) i w czasach Prusa Julian Wieniawski (Jordan) w Wędrówkach delegata (1874).

Prus — i owszem — obrazki uczynił jednym z materiałów swej budowli panoramicznej. Już pierwszy rozdział Lalki to zaświadcza: scenka z „renomowanej jadłodajni" na Krakowskim Przedmieściu ma wszystkie cechy dobrego obrazka a więc wyraziście naszkicowaną sy.uację. postacie „z życia wzięte . dokumentarny zapis typowego zjawiska obyczajowego (gawędki przy piwie), charakterystyczny dialog. Potem wielokrotnie pojawiają się w powieści fragmenty, którym także przysługiwałaby nazwa ..obrazek" lub ..szkic fizjologiczny" (takim mianem określano w XIX wieku małe monografie typów społecznych, zawodowych, regionalnych itd., oraz. małe „studia miast, dzielnic, obiektów itp.). Obrazkami są np.: opis jednego dnia w sklepie galanteryjnym (rozdział II w tomie I). opisanie nędzy i ohydy Powiśla (rozdział VIII tomu I) przedstawienie kwesty wielkosobotniej w kościele Św. Józefa i przyjęcia wielkanocnego na pokojach hrabiny Karolowej (rozdział i\ w tymże tomie). Szkicami fizjologicznymi można by nazwać wizerunki np. pana Łęckiego i panny Izabeli (rozdział V tomu I) oraz księcia (rozdział XI w tomie I). ujętych jako reprezentanci arystokratycznej sfery społecznej. Takie fragmenty Lalki są i tak je traktowali krytycy Prusa wzorowymi spełnieniami małych form prozy realistycznej, od lat uprawianych dla „kopiowania” życia, dla werystycz-nego, reporterskiego „zaprotokółowania” rzeczywistości.

Godzi się przy tym dodać, że obrazki w Lalce to rejestracja nie tylko wizualnych zjawisk życia. Owszem, jak każe tradycja gatunku, odwołują się do wyobraźni wzrokowej czytelnika, lecz Prus nie lubi malarskiego nadmiaru, nie ceni zbytnio efektu kolorystycznego. Niektórzy komentatorzy jego twórczości stwierdzali, że przedstawianie barw i kształtów nie było mocną stroną jego talentu⁴¹. Za to jego obrazki apelują także i do innych sfer czytelniczej imaginacji, a więc do pamięci słuchowej (ileż w Lalce zawiera się dokumentacji zgiełku, wrzawy, hałasu, kiedy indziej różnych odcieni wyciszeń

⁴¹ Zob. np. J. S. B y s t r o ń, Wyobraźnia artystyczna Bolesława Prusa, „Przegląd Warszawski” 1922, nr ! 1 i odbitka.

I)

Lalka T.