10041

(.'XXIV WSTĘP

i położenie klas pracujących. W 1908 roku w artykule „ jubileusz Lwa Tołstoja wymieniał głównego iwórcę _tco ^a socjalistycznej jako jednego z największych reformatoS w dziejach ludzkości: ..A bez pism Lutra albo Marksa tudzież ich uczniów czy byłyby możliwymi nowe kierunki w ży_ciy

ludzkości?”'⁰⁴    ..

W Lalce rozłamał swój pogląd na socjalizm pomiędzy dwi_e grupy postaci, lo. co uważał za poważną treść socjalizmu czyli „krytykę starej ekonomii", przydzielił Wokulskiemu Ochockiemu i studentom, w jakiejś mierze także Klejnowi. Kleju właśnie mówi o czym i Prus był przekonany *e nie bonapartyzm. lecz socjalizm jest siłą nowych czasów. T_a hipoteza weryfikuje się w powieści pozytywnie: lgną do socjalizmu myślący ludzie młodzi. A choć ich socjalistyczna konspiracja jest błędem jak niegdysiejsze konspirowanie Wokulskiego — i nie przynosi społeczeństwu pożytku, to błądzą oni w dobrej wierze, z błądzących zaś w młodości idealistów wyrastają ludzie wartościowi.

Osobliwy wykład swych pryncypiów robią studenci Ignacemu Rzeckiemu, gdy ten lustruje kamienicę świeżo nabytą przez Wokulskiego. Komornego notorycznie nie płacą i nie zapłacą, bo powiadają — wadliwy system społeczny albo im nie zapewnia pracy, albo oszukuje na wynagrodzeniu. Nadto peroruje jeden z nich „obecny właściciel domu nie budował tego domu; nie wypalał cegieł, nie rozrabiał wapna, nie murował, nie narażał się na skręcenie karku. Przyszedł z pieniędzmi, może ukradzionymi, zapłacił innemu.

.    --------rwijowsKiin ivu», z 14W ia;

stąd jeg° fragment przedrukował P. Grzegorczyk w książce ^M Po sce‘ ^/arys kibliograficznoliteracki, Warszawa 1964,

który może także okradł kogo. i na tei za*- t •    .

zrobić swoim niewolnikiem Kninv it ^azie chce mnie (t. II. rozdz. II).    ^{P y Ze zdrow}ego rozsądku!"

Pan Rzecki, do żywego dotknietv tvm „    .

z krzesła: ..Pan Wokulski (...) nie okradł    ^Wstaj^e

majątku pracą i oszczędnością..." (_t || * A° " ,^P’^{oroblł si}?

Jesl to jak widać — formułka ktńr, *

Łęcki, gdy chwalił Supińskiego. Studenci fakb^MT ^S'^{? P}fⁿ formułkę czekali:    ^    ^{na ta}^ą

zdolnym lekarzem. pracowaMrdemTli'^ ^'kd nL °^jd<X u^yl , oszczędził, raptem trzysta rab!, ra rok ? .!^d°^b[^{C zarobkl} kosztuje dziewięćdziesiąt tysięcy rubli, więc na fupTt^f uczciwej pracy moj oje.ee musiałby żyć i zapisvwać

ss fc y ,r«ir^b>^w

Rzecki zapisuje tę utarczkę z protekcjonalną pobłażliwością dla oryginałów, których zresztą obdarzy i sympatią, bo są utrapieniem baronowej Krzeszowskiej. Wie. że w ich wywodzie zawiera się buńczuczna przekora i zamiar szokowania rozmówcy. Ale zawiera się i jakaś racja; wszakże jego własne życie, pracowite i oszczędne, nie gorzej niż przykład z lekarzem ilustrowałoby tezę tych ekscentryków.

Pan Ignacy wyczuwa więc. że coś jest w tym. co posłyszał, ale nie umie się połapać, co to jest. Umiałby, gdyby tak się znał na ekonomii politycznej jak na buchalterii. Albo gdyby zamiast czytać o Bonapartych — czytał pisma socjalistów. Wtedy by wiedział, że w zdaniu, które go poderwało z krzesła, brzmi echo głośnej hipotezy Proudhona o własności jako kradzieży. Rozprawa Proudhona Co to jest własność (1840) należała najczęściej w streszczeniach - do lektur niejako obowiązkowych w kółkach socjalistycznych. Jej tytuł sparafrazował Prus w tytule swego cyklu artykułów o socjalizmie.