100 101 3

100 .3 Uwugn

3.3.1. Teorie selekcji na poziomic percepcji W teoriach selekcji

na poziomie perci

pcji przyjmuje się, że warunkiem spostrzegania czegokolwiek jest zwi cenie uwagi na docierające do jednostki bodźce. W teoriach tego typi zazwyczaj zakładano, że selekcja bodźców następuje na podstawie pe’ nych ich właściwości fizycznych. Ale jeśli selekcja ma następować na ziomie fizycznych właściwości bodźców, to właściwości le musza być r€ jestrowane, zanim zostanie przeprowadzona selekcja. Jak zatem obr< tezę, że warunkiem spostrzegania czegoś jest zwrócenie uwagi na to coś? Ten paradoks rozwiązuje się w następujący sposób. Procesy pozna wes człowieka mają charakter adaptacyjny — używając terminologii infoi tycznej możemy powiedzieć, że są one organizowane on linę, tj. zmieniaj; się w’ trakcie przebiegu na podstawie dokonywanych na bieżąco przewi dywan tego, co będzie potrzebne później. Odebrane bodźce sterują zal procesem uwagi, a uwaga z kolei decyduje o tym, jakie następne bod; będą spostrzegane.

Spośród wielu różnych teorii selekcji na poziomie percepcji przcdsta-| wimy teorie Donalda Broadbcnta i Annę Treisman.

3.3.1.1. Teorui Broadbenta Teoria Broadbcnta była jedną z najbardzi<

znaczących w psychologii poznawczej w latach sześćdziesiątych. Została po raz pierwszy opublikowana w 195S roi w pracy Percepłion and Cotnmunicalion. Punktem wyjścia tej teorii były zjawiska zaobserwowane podczas badań, w których stosowano tecl „cieniowania" (shaderwing) opracowaną przez Colina Cherry'ego w 195' roku. Technika ta polega na tym, że badany ma równocześnie odbii dwa komunikaty, przy czym sytuacja eksperymentalna jest tak zorgi zowana, ze zwraca on uwagę tylko na jeden z nich. Przykładowo, wyol raźmy sobie tekst, którego część jest zacieniowana, a reszta wydruków normalnie. Gdy otrzymamy zadanie, by przeczytać na głos tekst wyró: niony — reszta pozostaje jak gdyby w cieniu. Szczególną odmianą tecl niki cieniowania jest technika eksponowania materiału do dwojga uszi (dichotic lisłating). Badany ma założone na uszy słuchawki, a do każdego! ucha eksponowane są inne informacje. Prosi się badanego, aby w trakci* słuchania powtarzał dokładnie, słowo w słowo, tekst docierający np. doj prawego ucha. Jest to zadanie bardzo trudne, ponieważ dokładnej analizie słuchanego tekstu musi towarzyszyć aktywność werbalna. Okazało się,] ze badani stosunkowo dobrze pamiętają tekst, który powtarzali, nalomii bardzo niewiele potrafią powiedzieć na temat tego, co docierało do d giego ucha. Potrafili np. tylko stwierdzić, czy głos w słuchawce był głosem męskim, czy kobiecym, czy był podniesiony, czy też brzmiał norma! nie, itd. Generalnie, badani zdolni byli zarejestrować fizyczne właściwości bodźców, natomiast nie mieli dostępu do ich treści.

Wedle Broadbenta każdy komunikat odbierany przez narządy zmysłowe jest oddzielany od innych komunikatów za pomocą analizatora spe- I cyffcznie uwrażliwionego na pewne aspekty bodźca. Analizator ten cechuje się ograniczoną zdolnością do analizy znaczenia słów, stąd też jeśli

i7 ni unikaty. Uw'aga w tym modelu przypominałaby coś w rodzaju krotnicy, która wszystkie sygnały kieruje w jedna stronę, w wyniku eze-⁷ ₎ p_OZOstałe sygnały nie mogą dotrzeć do świadomości.

nad jednym komunikatem, jest zupełnie niewrażliwy na inne

„pr acuje'

- jednakże dość wcześnie okazało się, żc dane empiryczne są niezgodne , (ą koncepcją. Wykazano na przykład, że jednostka reaguje na znaczenie _j_ovv czy bodźców, na które nie zwracała uwagi. Annę Treisman stwierdziła żc badani wykonując zadanie typu dichotic listening popełniali błędy przy powtarzaniu tekstu wskazanego przez instrukcję, poprawnie zaś rozpoznawali tekst eksponowany do ucha, na którym nie mieli się koncentrować. Błędy takie były szczególnie prawdopodobne wówczas, kiedy in-fonnacc pochodzące z ucha „tłumionego" pasowały do informacji przesyłanych do ucha „ważnego". Przykładowo, jeśli zdanie, które badane miał powtarzać, brzmiało: „...siedząc przy mahoniowym zbiorze możliwości...". a jednocześnie ze słowem „zbiorze" eksponowano do drugiego ucha słowo „stole", to badany bezwiednie wstawiał je w miejsce słowa „zbiorze". Wprowadzenie tego słowa sprawiało, że komunikat stawał się bardziej sensowny, a więc badani musieli jakoś analizować znaczenie słów przesyłanych do ucha, na które nie zwracali uwagi.

W innym eksperymencie, przeprowadzonym przez Moraya (1959), u-dało się stwierdzić, żc w przypadku zadania dichotic iistenmg badani wykonywali instrukcje przesyłane do ucha, na którym nic mieli się koncentrować, ale efekt ten występował tylko wtedy, kiedy instrukcję poprzedzało imię badanego.

Z tego też względu model Broadbenta został zmodyfikowany przez Annę Treisman, której udało się wyjaśnić zjawiska w modelu tym niezrozumiałe. Jednakże za wielką zasługę Broadbenta należy uznać zapoczątkowanie pewnego sposobu myślenia o procesach poznawczych człowieka, a także wykorzystanie nowych technik eksperymentalnych w badaniach nad uwagą.

3-3.1.2. Teorin Annę Treisman Zaproponowana przez nią koncepcja nie

jest tak radykalna jak koncepcja Broadbenta. Annę Treisman nie zgadza się z hipotezą Broadbenta, że komunikaty, na które badani nie zwracają uwagi, są w ogóle eliminowane ² przetwarzania informacji. Inaczej mówiąc, za nietrafne uznaje ujmowanie uwagi jako pewnego rodzaju zwrotnicy, która wszelkie docierające dr> człowieka informacje kieruje w jedną stronę. Uważa raczej, że komunikaty przez uwagę nie analizo w arie ulegają osłabieniu (Treisman, 1960). A takim przypadku przetwarzane są informacje w zdegradowanej formie Gdy pewne wskaźniki (elementy) semantyczne jakiegoś słowa są szczególnie silne, człowiek potrafi dotrzeć do znaczenia tego słowa ^wbrew procesowi osłabienia. Uwaga w modelu Annę Treisman przypomina nie zwrotnicę, lecz szyjkę butelki — z dużej puli informacji wyjściowych dokładnemu przetworzeniu podlega tylko część, ale pewne informacje tak się potrafią rozpychać, że z łatwością przeciskają się przez

szyjkę.