136,137

zaizmów polega na tym, że wprowadzają jakby moment zaskoczenia, nabierają szczególnej wagi na tle kontekstu, w którym dotąd nie występowały (inna sprawa, że prozaizmy są w wielu wypadkach wyrazem nieudolności pisarza). Przykładem celowego użycia prozaizmu może być następujący fragment:

[...] Najgorsze są widma

Ludzi, co nam za życia byli obojętni.

Po śmierci się aktywizują we wspomnieniu,

Owijają się w błękit dni minionych, w młodość,

Która zadaje ból, jak szczęście, kiedy mija.

(M. Jastrun Duch obo<(tny)

Prozaizmem jest tu wyraz aktywizują się, pochodzący ze stylu naukowego lub publicystycznego. Prozaizmy są w istocie zjawiskami względnymi, bo nie ma w zasadzie wyrazów, które same w sobie są prozaizmami. Stają się nimi dopiero w określonym kontekście. Są one zjawiskami historycznymi: to, co w w. XIX mogło być jeszcze odczuwane jako proza-izm, nie jest tak przyjmowane dzisiaj. Pozostaje to w związku tak z rozwojem stylów literackich, jak „życiem” samych wyrazów, które tracą swe zabarwienie wynikłe z tego, że uczestniczyły w określonych typach wypowiedzi.

E. Odwołania do stylów literackich

Do chwytów stylistycznych należą także odwołania do stylu konkretnych utworów, pisarzy, a także całych epok. Styl indywidualny pisarza może być tak odrębny i jednocześnie znany odbiorcom, że odwołanie się do niego jest niejako dodatkowym środkiem artystycznym.

Do zjawisk tego typu należy aluzja. Konkretne sformułowanie jest w danym kontekście istotne nie tylko samo w sobie, ale jako przywołanie pewnej znanej wartości poetyckiej. Tak dzieje się we fragmencie Kwiatów polskich, w których metafora „uczuć [...] kwiaty” nawiązuje do jednego z epizodów Konrada Wallenroda-.

[...) Rafael Rawy i Studzianny,

Kiedy ku czci Najświętszej Panny Malował uczuć swoich kwiaty W tonacji bladej, choć pstrokatej.

(J. Tuwim Kwiaty polskie)

Czasami cały utwór bywa skonstruowany na zasadzie aluzji i staje się zrozumiały wtedy dopiero, kiedy czytelnik zorientuje się, do czego odwołuje się autor. Na zasadzie aluzji do Dziadów skonstruowany jest jeden z liryków Jastruna:

Powracają z pooranym czołem,

Z wyplutymi na gwiazdy zębami.

Szyje zgięte Polarnym Kołem,

W oczach mroźnej pustyni firmament.

•    t

Niby dziadom, białym wołopasom,

Długie rosną im brody śniegowe.

Tak rozeszli się ze swoim czasem,

Że stracili dawny wzrok i mowę.

Proszą tylko o chleb i o wódkę,

Zaszywają się w kąty mieszkania.

Słychać gulgot i dziąseł mlaskania.

Tak, historia długa, życie krótkie.

(M. Jastrun Dziady)

Aluzja jest częstym chwytem w utworach satyrycznych. Pisarz niekiedy chce, by jego dzieło przez nawiązanie do powszechnie znanego wzoru niejako narzucało się odbiorcy, łatwo „wpadało w ucho”. Taki sens ma np. odwołanie się do jednego z najbardziej popularnych wierszy Mickiewicza w niżej cytowanej strofce:

[...] Niech się nie lęka uśmiechu,

Choć kardynalny to grżech!

Mocniejszy od wszystkich klechów Jest farmazoński śmiech.

(J. Paczkowski Manifest do wolnomularzy)

W niektórych wypadkach pisarz nie ogranicza się do aluzji, wprowadza cytat z określonego utworu. Cytat może służyć zamanifestowaniu związku z cytowanym pisarzem, czasem nawet, rozwijany w nowym utworze, staje się jego głównym motyw^rem. W ten sposób postępuje Broniewski z cytatem z Romantyczności Mickiewicza w wierszu o losach żydowskiej dziewczynki podczas okupacji:

„Słuchaj, dzieweczkol Ona nie słucha...

To dzień biały, to miasteczko...”

Nic ma miasteczka, nie ma żywego ducha, po gruzach biega naga, ruda Ryfka, trzynastoletnie dziecko.

137