1567

WYKŁAD 12

znawstwo statystyczne bada metodami ilościowymi strukturę tekstów i języka, wykrywając zależności między częstością występowania pcw nych elementów a ich określonymi właściwościami. Nieco szerzei

0    problemach statystyki językoznawczej powiemy w paragrafie 12.5 tego wykładu.

Przyjrzyjmy się nieco dokładniej wyróżnionym typom badań lingwis tycznych.

12.1. Językoznawstwo wewnętrzne i zewnętrzne

Odróżnienie to, jak wspomnieliśmy, nawiązuje do koncepcji de Saus sure’a, choć nie zostało przez niego ściśle sprecyzowane. Przez języko znawstwo wewnętrzne rozumiał on najogólniej opis samego język;i (systemu określonego języka naturalnego), jego strukturę fonologiczną, gramatyczną i leksykalną wraz z właściwościami semantycznymi (szkic takiego opisu pokazywaliśmy na przykładzie głównie polszczyzny w Części II naszego kursu). W opozycji do językoznawstwa wewnętrznego językoznawstwem zewnętrznym określić można badanie tych wszysl kich zjawisk, które wobec systemu są zewnętrzne, choć mogą go warunkować, mieć z nim silny związek. Będzie tu należało nie tylko badanie historycznych, geograficznych i kulturowych warunków życia społeczności mówiących, ale także opis mechanizmów fizjologicznych

1    psychicznych mówienia, stanowiących w dużej części przedmiot nauk przyrodniczych (psychologicznych), jak również opis właściwości akustycznych dźwięków mowy, należący do fizyki.

W sumie do tak pojętego językoznawstwa zewnętrznego należą następujące dyscypliny:

(1) Badania eksperymentalne mechanizmów wytwarzania mowy (i jej natury fizjologiczno-przyrodniczej), a więc wszelkie typy fonetyki eksperymentalnej (artykulacyjnej, akustycznej), a także badanie percepcji mowy, a więc mechanizmów odbioru dźwięków i ich interpretacji (audiologia). Dyscypliny te wykorzystują wiedzę pozalingwistyczną (przede wszystkim przyrodniczą) do wyjaśniania zjawisk ściśle językowych. Fonetyka artykulacyjna, opisująca działanie narządów mowy przy wytwarzaniu dźwięków, jest dyscypliną bardzo starą, sięgającą starożytności (pierwszy opis artykulacji głosek zawiera gramatyka hinduska Paniniego z IV w. p.n.e.). Fonetyka akustyczna jest późniejsza, sięga wieku XIX, a obecnie rozwija się intensywnie w związku z próbami sztucznej syntezy mowy. Bogatą literaturę na ten temat zawierają m.in.

156 prace B. Wierzchowskiej (1971), M. Wiśniewskiego (1997).

(2)    Dyscyplina badająca psychiczne mechanizmy wytwarzania i rozumienia mowy to rozwijająca się współcześnie intensywnie psycholin-gwistyka: ma ona aspekt ściśle biologiczny, mianowicie neuropsycholin-gwistykę. Szerzej o tym mowa jest w pracach Idy Kurcz (2005), a także w podstawowym podręczniku Psycholingwisłyka (2005), referującym światową literaturę na ten temat.

(3)    Obie wymienione dziedziny stanowią podstawę nauki praktycznej, jaką jest logopedia (od gr. logos ‘słowo, mowo’ i paideuo ‘wychowuję, kieruję’), zajmująca się badaniem i leczeniem wad wymowy, które mogą mieć przyczyny artykulacyjne (zaburzenia wymowy związane z wadami aparatu mownego), jak również przyczyny neurologiczne (np. jąkanie), związane z zaburzeniami centralnego układu nerwowego, wynikające przede wszystkim z urazów^r lub schorzeń mózgu. Te ostatnie, opisywane przez afazjologię (od afazja ‘zaburzenia mowy’), są przedmiotem terapii, która przez umiejętne ćwiczenia może przywrócić zdolność mówienia.

(4)    Przedmiotem zainteresowania psycholingwistyki są również procesy rozwoju mowy dziecka. Opis przyswajania sobie języka przez dziecko w ciągu dwóch pierwszych lat życia jest źródłem rekonstrukcji mechanizmu funkcjonowania języka, stąd zagadnieniem tym interesowali się wielcy teoretycy języka, jak Jan Baudouin de Courtenay czy Roman Jakobson. Istnieje na ten temat obszerna lirteratura (por. bibliografia zamieszczona w tomie Psycholingwisłyka 2005). W językoznawstwie polskim pierwszy podjął badania nad rozwojem mowy dziecka J. Baudouin de Courtenay, a po nim wielu innych badaczy (np. S. Skorupka 1949,

M. Chmura-Klekotowo 1967-1968,1972).

Kolejny zespół dyscyplin językoznawczych ujmuje język ze względu na pewne właściwości społeczności mówiących.

(5)    Szeroko pojęta geografia lingwistyczna bada rozmieszczenie geograficzne języków w skali świata (sporządzanie atlasów języków', por. m.in. Milewski 1947-1948, Atlas języków 1998), a także wszelkie uzależnienie sposobów' mówienia ludzi od terytorium geograficznego. Zajmuje się tym najogólniej dialektologia, która bada zróżnicowanie geograficzne jednego języka, gwary pograniczne, dialekty mieszane i in.

W tym punkcie powstaje problem teoretyczny, kiedy mamy do czynienia ze zróżnicowaniem dialektalnym jednego języka, a kiedy z odrębnymi językami. Zależy to w dużym stopniu od poczucia i woli społeczności mówdącej. Właściwości językowo, sposoby mówdenia dwóch społeczności mogą być bardzo podobne, ale zależnie od tego, jaka jest świa- 157