1689

WYKŁAD 13

twardymi typu t, d, z) powstawały oboczności typu: żona, ale zenie (żenić się), siano, ale na sienie (siennik), ściana, ale na ścienie (ścienny), to działanie analogii polegało na usunięciu wyjątków na rzecz formy dominującej, a więc zamiana żenie na żonie, sienie na sianie, ścienie na ścianie (choć paralel ne wiara zachowało oboczność wierze, także pozostały oboczności niewchodzące do paradygmatu fleksyjnego: żenić się, siennik, ścienny, np. zegar). Podobnie forma ojca (przekształcona z oćca < *oti>ca) stała się punktem wyjścia dla zmiany ociec na ojciec.

(5)    Osobnym zjawiskiem jest analogiczne rozszerzanie się innowacji, które początkowo ograniczone do wąskiego zakresu upowszechniają się na wszystkie wypadki występujące w podobnych warunkach. Tak chyba dokonywały się procesy palatalizacji tylnojęzykowych w pra-słowiańszczyźnie (przejście k’ w ć’ przed samogłoskami szeregu przedniego), czy też proces przekształcania się iloczasu w zmianę barwy w polszczyźnie na przełomie XV i XVI wieku, gdy długie samogłoski {a, e, o) uległy pochyleniu, a więc napięcie związane z utrzymaniem długości zmieniło się w polszczyźnie w zwężenie kanału mownego w końcowej części artykulacji (por. dziad > dziad).

(6)    Ogromny kompleks zmian wiąże się z kontaktami między-językowymi. Kontakty te mogą mieć różny charakter: sąsiedzko--gospodarczy (jak np. język polski i niemiecki w średniowieczu), wpływy kulturowo-ekonomiczne (jak np. współczesny język angielski i polszczyzna), a mogą wiązać się, jak często bywało w historii, z najazdem jednych plemion na inne. Wpływy wówczas mogły mieć formę dwojaką: mógł zadominować język narodu podbitego (tzw. substrat językowy), a mógł zadominować język najeźdźców (superstrat), przejmując część cech języka narodu podbitego. Z pierwszą sytuacją mamy do czynienia np. w przypadku języka bułgarskiego, który pozostał językiem słowiańskim, tzn. językiem narodu podbitego przez tureckie plemię Protobułgarów: wiele elementów, zwłaszcza leksykalnych, język bułgarski przejął z języka najeźdźców.

13.2. Najważniejsze metody badań diachronicznych

Badanie ewolucji języka przeprowadza się przy zastosowaniu różnych metod. A oto najważniejsze z nich.

(1) Metoda filologiczna. Jest to metoda najpewniejsza, ale ograni-168 czona. Polega ona na analizie zabytków poświadczających istnienie stanu

językowego w określonym momencie czasowym. Niestety może być ona stosowana tylko do okresu piśmiennego, ma więc, jak wspomnieliśmy, zakres ograniczony. Ponadto świadectwo istnienia danego zjawiska w jednym zabytku powinno być potwierdzone jego obecnością w innych z tego okresu. Inaczej mogłoby być uznane za archaizm lub indywidualizm. I tak np. zdanie z Żyuiołu św. Błażeja (koniec XIV w.):

,, Rozgniewa w sie sędzia, przykazał ji kijmi bić” dokumentuje kilka zjawisk z zakresu fleksji, takich jak np. dawne formy imiesłowu czynnego przeszłego, który odmieniał się pierwotnie przez rodzaje i przypadki (rozgniewaw sie sędzia - rodzaj męski, dziś nieodmienne: rozgniewawszy się), dawną postać biernika zaimka;/ (dziś jego Igo), dawny narzędnik rzeczownika kij (kijmi, dziś kijami).

Zmiany językowe dobrze widoczne są na przykładzie kolejnych tłumaczeń tego samego tekstu, np. przy porównaniu tekstu Psalmów w Psałterzu Floriańskim (koniec XIV wieku) z Psałterzem Puławskim z XV wieku. W Psalmie 14, wers 3 mamy w Psałterzu Floriańskim zachowane stare formy molwi, języce:

„Jenże molwi prawdę w siercu swojem, jenże nie uczynił Iści w języce swojem”,

natomiast Psałterz Pułaieski ma już w tym miejscu formy nowsze:

„Jen mówi prawdę w siercu swoim, jen nie uczynił zdradę w języku swoim”.

Mamy tu także nowsze formy zaimka swój w miejscowniku oraz zastąpienie dawnego wyrazu leść ‘kłamstwo’ przez wyraz zdrada.

(2) Metoda rekonstrukcji. Dla okresów przedpiśmiennych, bądź też stanów niezaświadczonych (nie wszystkie formy zostały poświadczone w zabytkach piśmiennych) stosuje się metodę rekonstrukcji, która pozwala odtworzyć stan hipotetyczny. Wykorzystuje się tu dane poświadczone oraz zaobserwowane procesy, wykryte przede wszystkim na podstawie porównania języków pokrewnych. Porównując bliskie sobie języki, jak np. polski, czeski, rosyjski, ukraiński, zauważamy podobieństwa i pewne regularnie pojawiające się różnice, np.

poi. głowa	ros. golova	czes. hlava
poi. gród	ros. gorod	czes. hrad i in.
poi. ciało	ros. telo	czes. tćlo
poi. cichy	ros. tichyj	czes. tichj i in.
poi. las	ros. les	ukr. lis

169