194,195

wiersza nieregularnego i wolnego nie realizuje założonej z góry normy porządkującej układ brzmieniowych elementów języka, lecz stanowi pewien układ niepowtarzalny, powstający równocześnie z samym utworem. Rytmika wiersza jest więc tu każdorazowo wyznaczana przez jego postać stylistyczno-językową, gdy tymczasem w wierszach regularnych warstwa stylistyczno-językową mogła jedynie wprowadzić pewne wewnętrzne modulacje w ramach przyjętego a priori wzorca rytmicznego. W rezultacie każdy utwór ma odmienny kontur wersyfikacyjny, przystający do tego właśnie jedynego utworu. Niepowtarzalność określonych postaci wierszowych nie wyklucza jednak istnienia pewnych ogólnych zasad i prawidłowości określających mechanizm ich kształtowania i pozwalających na wyodrębnianie różnych odmian wiersza nieregularnego i wolnego.

Rozróżnienia między wierszem nieregularnym a wolnym dokonuje się z racji odmiennego ich stosunku do tradycji systemów regularnych. Wiersz nieregularny odwołuje się do sposobów’ rytmizacji wykształconych w ramach tamtych systemów. Wiersz wolny odw'ołań takich bądź nie wskazuje, bądź też mają one dla jego organizacji znaczenie drugorzędne.

*

Istnieją trzy zasadnicze odmiany wiersza nieregularnego: nawiązująca do sylabizmu, sylabotonizmu i tonizmu. Są one jakby wtórnymi, nieregularnymi wariantami tych systemów wersyfikacyjnych, których tradycja w dużej mierze warunkuje właściwą percepcję ich techniki. Wykorzystują bowiem nasze osłuchanie z peumymi tkwiącymi w pamięci i świadomości postaciami rytmicznymi, są nieustanną do nich aluzją i nawiązaniem. Wprowadzają je i wykorzystują, ale w nowych układach, nie powtarzających się na przestrzeni długich ciągów tekstu. Te układy mają własną strukturę i zasady budowy, wymagają rozpatrywania jako samodzielne kompozycje rytmiczne, ale jednocześnie poprzez swoje elementy składowe sygnalizują postaci rytmiczne już znane.

W najbardziej klarowny sposób zjawńsko to występuje w nieregularnym wierszu sylabicznym, mającym w poezji polskiej najstarszą tradycję spośród wszystkich odmian wierszy nieregularnych. Po raz pierwszy pojawił się on w polskiej literaturze w r. 1699 pod piórem Krzysztofa Niemirycza, jednego z pomniejszych autorów swojego czasu, który przełożył z l.afontaine’a Bajki Aezopowe. Bajki te zawarł w wierszach złożonych ze swobodnie podobieranych różnych formatów

194

sylabowca. We wstępie do swej pracy tłumaczył się, że wiersze takie zastosował:

[...] z tej racyjcj,

Żeby dogodzić lepiej rclacyjej.

Narodzinom polskiego wiersza nieregularnego patronowała więc idea uzyskania nowych form poetyckiego wyrazu.

Poczynając od Niemirycza, wiersz nieregularny był powszechnie używany w bajkach, ale aż do romantyzmu pozostawał prawie wyłącznie w tym wąskim kręgu poetyckim. Wprawdzie poetyki klascysty-cznc dopuszczały użycie jego w odzie, gdzie miał potwierdzać ton wysokiej emocjonalności przynależnej temu gatunkowi lirycznemu, ale w okresie oświecenia daleko mu było do osiągnięcia pełnej poetyckiej nobilitacji.

Przyniosła mu ją twórczość Mickiewicza i Słowackiego, którzy tę technikę wierszowania włączyli programowo w obręb poetyki dramatu romantycznego. Nieregularny sylabowiec pozostaje w tej epoce wierszem wyraziście sfunkcjonalizowanym, mającym w utworze konkretną motywację stylistyczną. W szczególności kojarzony bywa z najwyższym napięciem emocjonalnym i te jego zastosowania rozwijają wspaniale a nieoczekiwanie tkwiące w nim możliwości wyrazu, które przeczuła w pewnej mierze poetyka (ale nie praktyka poetycka) klasycystycznej ody. Występuje przede wszystkim w pełnych uniesienia dramatycznych monologach (np. w „Wielkiej improwizacji”, „Widzeniu ks. Piotra”, monologu Kordiana na szczycie Mont Blanc), w scenach szaleństwa bohaterów i objawiania się sił nadprzyrodzonych (np. w^T „Prologu”, w scenie przed sypialnią cara i w szpitalu wariatów — w Kordianie, w wyznaniach Gustawa — w części IV Dziadów,' w fantastycznych scenach nadgoplańskich w Balladynie, w słowach wróżki Rozy — w Lilii i Wenedzie). Niezależnie od tego nieregularny sylabowiec utrwalił się jako tradycyjny wiersz bajki. Bajkopisarstwo Mickiewicza kontynuuje pod lym względem świetne dziedzictwo oświeceniowej bajki Krasickiego i Trembeckiego. Wiersz nieregularny służy tam żywości i urozmaiceniu narracji, pozwala na charakteryzację toku wypowiedzi bohaterów, umożliwia efekty humorystyczne.

Nieregularny wiersz sylabiczny — jak sama nazwa wskazuje — oparty jest na nieregularnych modyfikacjach sylabowca. Nicregularność jego ^ł** polega przede wszystkim na nierównozgłoskowości wersów. Nic jest

195

n*