ScanImage095

195

194

195

194

Rvc. 95. Ćiekuri nad Gauj'4. Grób Liwa pochowanego z psem (Latvija, 1974).

I cT^J

i

nimi dna jam i ich boki. Cechą szczególną obrzędowości liwskiej, notowaną także na Półwyspie Fińskim, było składanie do grobu obok zwłok człowieka także psa (E. Tonisson, 1974, s. 140-162) (ryc. 95).

Liwowie z Mctscpole również chowali swych zmarłych w obrębie cmentarzysk płaskich i kurhanowych. Jak dotąd badano tylko cmentarzyska kurhanowe (Zviedrukalns), zaś obecność płaskich odnotowano na podstawie znalezisk luźnych. W kurhanach znajdują się groby ciałopalne i szkieletowe składane w sposób podobny, jak obserwuje się to w dorzeczu Gauji włącznie z rytualnym chowaniem wraz ze zmarłym psa.

Do X w., a może lokalnie dłużej, Liwowie z Półwyspu Kurskicgo składali spalone szczątki swych zmarłych w obrębie kamiennych kurhanów, które były jakby kolejną fazą rozwojową cmentarzy kamiennych z grobami grodzonymi (E. Sturms, 1934, s. 33; H. Moora, 1952, s. 125). Już w^r X w. zaczęto zakładać cmentarze z kurhanami o nasypach ziemnych (E. Sturtns, 1934, s. 34). W XI w. obok starszych cmentarzy kamiennych i z nasypami ziemnymi pojawiają się cmentarze płaskie z grobami szkieletowymi (Talsi, Tu-kums). W ich obrębie spotyka się stosunkowo często groby symboliczne, nit zawierające ludzkich szczątków lecz budowane niezwykle starannie, zgodna ze wszystkimi szczegółami fińskiego rytuału (węgiel drzewny, biały ^rzeC^j piasek, obudowy kamienne) i złożeniem w nich bogatych darów grobo*/¹^ Przypuszczalnie były to groby osób zmarłych daleko od stron rodziWb wzniesione dla zachowania o nich pamięci przez najbliższych.

Charakterystyczne dla Finów estońskich cmentarzyska kamienne z bami grodzonymi były użytkowane przez całe wczesne średniowiecze z _c nymi modyfikacjami wprowadzonymi od VI w. Zebrane ze stosu sp‘ ^ szczątki zmarłego wrzucano do wnętrza ogrodzenia wraz z drobnyoH^ mentami zniszczonych w ogniu lub celowo połamanych ozdób. się, że nad każdym grobem grodzonym wznosiła się konstrukacja drc'^v ^ zapewniająca ochronę grobu i stały do niego dostęp (V. Lougas,

I ,og-2l0). W rejonie, gdzie wspólnoty osadnicze miały wielowiekową ⁵ dvcj? istnienia i stały wzrost demograficzny do kamiennych cmentarzy ^hudowywano kolejne bruki wyznaczając w ich obrębie nowe groby gro-_ne. Zdarza się także, jak to miało miejsce w Prooza koło Tallina, że obok * wniej użytkowanych cmentarzy kamiennych zakładano nowe w pos-nieregularnych bruków. W ich obrębie poszczególne przestrzenie, do fA_rych wsypywano spalone szczątki zmarłych także ogradzano większymi ^icniami lecz najczęściej nic miały one ani określonego układu ani wyraźnego kształtu.

W XI w. na kamieniach cmentarza zaczęto składać nicspalone ciała ^arłych ogradzając je kamieniami lub obstawiając płytami kamiennymi, pochówki takie są najczęściej bogato wyposażone w broń, narzędzia i ozdoby. Od XI w. obserwuje się indywidualizowanie pochówków, których szczątki w przypadku kremacji zsypywano już w jedno miejsce kładąc na wierzchu dary (Randvere, Lccdri), z czasem także pojedyncze skupiska otaczano kręgiem z kamieni. Jest to szczególnie wyraźne w przypadku cmentarzysk odkrytych na wyspie Saarcmaa (A. Vassar, 1956, s. 187-218) (ryc. 96).

Od XI w. Finowie estońscy zmarłych chowali także w grobach wykopanych w ziemi, czasem w trumnie kłodowej. W XIII i XIV w. płaskie cmentarze szkieletowe stały się dominującymi we wszystkich ziemiach Finów estońskich.

Finowie z Półwyspu Fińskiego swych zmarłych w dalszym ciągu palili poza cmentarzem, którym mógł być bądź kamienny bruk z grobami grodzonymi, bądź zespół kurhanów kamiennych z kolistymi brukami u podstawy. Spalone szczątki rozsypywano po całej powierzchni bruku, rzadziej wsypywano do płytkiej jamy wyłożonej kamieniami, a tylko sporadycznie umieszczano w popielnicy ustawianej między kamieniami (E. Kivikoski, 1980, s. 120) (ryc. 97). Przejście do obrządku szkieletowego miało miejsce w XI w. i powszechnie jest H^one z pierwszymi misjami chrześcijańskimi. Najstarsze groby szkieletowe występują w obrębie użytkowych cmentarzysk z pochówkami ciałoplanymi. Nowe cmentarze z pochówkami szkieletowymi zakładano początkowo tuż obok ⁵&rych. Ciała umieszczano w trumnach kłodowych i wpuszczano w ziemię do głębokości 60 cm. Aż do połowy XII w. w obrzędowości grzebalnej Suomi ¹ Hame panował swoisty synkretyzm łączący elementy rytuału pogańskiego ¹ ^rceścijańskicgo. Wyrażało się to w układaniu bruku kamiennego nad ^°bem, w chowaniu zmarłego w odświętnym stroju i wkładaniu do grobu w postaci broni, narzędzi, ozdób, a często także psa (N. Cleve, 1943, .^7). Ale jednocześnie ciało zmarłego układano tak, by twarz skierowaną miał słońca (zwyczaj chrześcijański), lub wśród licznych amuletów zawieszano na ^‘ srebrny krzyżyk (P-L. IIirviluoto, 1979, s. 106).

_Q ^yczaj kremacji ciała zmarłego był zachowywany coraz rzadziej, J?. *^ej także przyniesione do grobu spalone resztki składano w jednym ^eJscu wraz z darami. Dopiero w- XIII w. powszechna stała się lokalizacja Starzy w pobliżu kościołów i chowanie zmarłych według obrządku