1 (31) 3

refleksja o „literaturze czwartej” dotyczyła przede wszystkim poetyki formułowanej przez twórców i wydawców: jako repertuaru ról i pozycji społecznych i familiarnych narratorów oraz propozycji manipulacji pedagogicznych wpisanych w oprawy i struktury tekstów. Tu przyjdzie nam do tych problemów wrócić i poszerzyć opis przede wszystkim o poetykę odbioru.

„Trzecia literatura” Hernasa stała się przedmiotem propozycji mody-fikacyjnych ze strony Janusza Maciejewskiego w artykule Obszary trzecie literatury³². Maciejewski nie rozpatruje „literatur” jako kategorii osobnych i autonomicznych, ale próbuje spojrzeć na nie w aspekcie literatury „oficjalnej” (wysokiej) oraz w części w aspekcie literatury ludowej. Utwory, nie przynależące do jednej z tych dwóch literatur — pozbawione zresztą literackiej samodzielności — wobec każdej z nich sytuują się inaczej, więc i ten sam „utwór może występować w różnych płaszczyznach klasyfikacji”. Na „obszarach trzecich” znajdować się będzie m.in. „literatura użytkowa” (przy czym „użytkowość” literatury to nie decyzja twórcy — jak w literaturze pierwszej — ale wydawcy). „Użytkowość” jest dwojakiej proweniencji: użytkowość „rynkowa” (tę Maciejewski dzieli na dawną „brukową” i współczesną „masową”) oraz użytkowość „programowana” (tę określają przesłanki dydaktyczne, więc i określony adresat). W tej grupie znalazłyby się m.in. utwory dla wojska czy dla dzieci. Ten sam utwór — według Maciejewskiego — zmieniając swą funkcję zmienia swoje miejsce w obszarach trzecich. Przykładowo: utwór, który powstał spontanicznie i funkcjonuje w bezpośrednich kontaktach odbiorców, przynależy do folkloru środowiskowego; ten-sam utwór wydany jako druczek jarmarczny staje się egzemplum literatury „rynkowej”.

Recenzent-krytyk polemizujący z artykułem Maciejewskiego stawia zarzut zawężenia jego klasyfikacji do synchronii ze szkodą dla diachronii. Utwory „obszarów trzecich” są przez Maciejewskiego — pisze Waliński ³³ — rozważane poza ich tradycją i ciągłością kulturową i literacką. A ponadto uproszczeniem jest traktować utwory „obszarów trzecich” jako tylko produkt wytwórczości „techników literackich” (określenie S. Żółkiewskiego ⁸⁴), a nie również twórczości.

My natomiast z artykułu J. Maciejewskiego wyprowadzamy istotną dla naszych dalszych propozycji sugestię o zmieniającej się waloryzacji estetycznej utworów literackich w zależności od funkcji przez nić spełnianych oraz od relacji komunikacyjnych, w jakie one wchodzą.

Literatura czwarta jako akt świadomej decyzji personalnej pisarza może konkretyzować się w kilku strategiach pisarskich i wydawniczych:

1) w sytuacji dostosowywania się do wymogów, wskazówek, zaleceń polityki wydawniczej, do postulatów natury ideologicznej, lansowanych przez szkołę i inne instytucje oficjalne; będzie to więc wypełnianie w sposób poprawny konformistycznej roli pisarza dla dzieci; w sytuacji

M .........*

mim NNfrw Hii|

JKE MDllIliffi

ttmilfetltiiii; ffi Hiimiin

SPPIBjj]

34