215 2

214

starsze i młodsze. Bazalty typu pierwszego zbudowane są z plagioklazu, klinopiroksenu, oliwinu, minerałów nieprzezroczystych i drobnych ilości szkliwa. Bazalty typu drugiego mają analogiczny jakościowy skład mineralny, lecz są jednak bogatsze w szkliwo i zawierają tylko minimalne ilości oliwinu. Bazalty typu Picture George są produktami erupcji szczelinowych. Kanały zasilające wylewy stanowią obecnie roje dajek. Zdaniem Watersa wspomniane trzy typy bazaltów (Picture George oraz starsze i młodsze bazalty typu Yakima) są produktami zestalania się trzech różnych magm, wywodzących się z trzech niezależnych ognisk magmowych.

Bazalty wschodniej Polski, zaliczane do prekambru platformy wschodnioeuropejskiej, zostały stwierdzone wierceniami między Białymstokiem i Włodawą (Juskowiakowa, 1970). Podobne utwory występują również na przyległych terenach ZSRR. Łączna powierzchnia zajmowana przez bazalty i towarzyszące im skały klastyczne wynosi około 14-10⁴ km².

Wśród bazaltów wschodniej Polski Juskowiakowa wyróżniła odmiany masywne i migdałowcowe, makro- i mikrokrystaliczne, afirowe i porfirowe. W odmianach porfirowych fenokryształy plagioklazu, piroksenu i oliwinu występują pojedynczo lub w skupieniach. Bazalty ujawniają struktury holokry-staliczne (intergranularna, ziarnista, pilotaksytowa), hipokrystaliczne (interser-talna, hyaloofitowa i hyalopilitowa) i szkliste (witrofirowa). Zbudowane są one z plagioklazu (labrador—bytownit), klinopiroksenu (augit bazaltowy i diopsy-dowy), pseudomorfoz serpentynowych po oliwinie i szkliwa lub produktów jego dewitryfikacji oraz magnetytu, ilmenitu, apatytu, perowskitu, biotytu, epidotu, amfibolu i kwarcu lub analcymu. Plagioklazy tła skalnego są przeważnie uboższe w anortyt od plagioklazów tworzących fenokryształy.

Wśród^wieżych bazaltów wschodniej Polski można wyróżnić bazalty z normatywnym oliwinem lub nefelinem (bazalty niedosycone krzemionką), bazalty z normatywnym kwarcem (bazalty przesycone krzemionką) oraz bazalty nie zawierające wymienionych minerałów normatywnych (bazalty nasycone krzemionką). Najliczniej reprezentowane są bazalty przesycone krzemionką.

Zdaniem Juskowiakowej działalność wulkaniczna została zapoczątkowana wydostawaniem się law o składzie bazaltów oliwinowo-piroksenowych w rejonie południowym, a zakończona erupcjami o składzie bazaltów pirokseno-wo-plagioklazowych w rejonie północnym.

6.3.1.2. Zróżnicowane siile diabazowe

Magma toleitowa niekiedy nie wydostaje się na powierzchnię Ziemi, lecz zastyga na stosunkowo płytkiej głębokości skorupy ziemskiej, tworząc masywne sille lub dajki diabazowe. Do bardziej znanych intruzji diabazowych należą sille Kopinang w Gujanie (80 km długości i 300—400 miąższości) i Palisades w stanie Montana (160 km², miąższość 300 m) oraz intruzje pokładowe w Tasmanii (15 000 km², miąższość ponad 300 m).

Grube sille diabazowe ujawniają zazwyczaj jednakowy skład w poziomie na przestrzeni wielu kilometrów. Zróżnicowanie zaznacza się natomiast w pionie. Stopniowa zmienność w pionie na przestrzeni rzędu stu i więcej metrów uważana jest za rezultat ciągłego procesu magmowej dyferencjacji. Nagłe nieciągłości lub odwrócenie pionowego trendu zmienności składu sugerują intruzje wielokrotne spokrewnionych ze sobą magm lub dyferencjację w czasie płynięcia. Drobnoziarniste skały brzeżnych stref intruzji wskazują na to, że intrudująca magma toleitowa była w znacznej mierze ciekła. Najprawdopodobniej stanowią one niezróżnicowaną magmę macierzystą.

Mikrofenokryształy reprezentowane są najczęściej przez bronzyt (En₈₀_₈₅), wapniowy plagioklaz i diopsydowy augit. Zamiast bronzytu czasami pojawia sięoliwin (Fo₈₀_₈₅). W oliwinach i piroksenach rośnie stosunek Fe/Mg w miarę przechodzenia do wyższych horyzontów. W dolnych poziomach augitowi magnezowemu towarzyszy ortopiroksen, którego skład zmienia się ku górze od En_g0 do En₆₅_₇₀. W środkowych partiach sillów wydziela się jednocześnie augit i pigeonit, które stopniowo wzbogacają się w żelazo. Plagioklaz o normalnej budowie pasowej (labrador-bytownit) przechodzi stopniowo w odmiany bogatsze w sód, osiągając skład andezynu lub oligoklazu w granofirowych dyferencjatach. Bardziej spektakularne jest pojawianie się i wzrost ilościowy mikropegmatytowych przerostów skalenia alkalicznego i kwarcu lub chemicznego odpowiednika słabo skrystalizowanej mezostazis.

Dolne części sillów wzbogacone są w piroksen lub oliwin. Spągową strefę intruzji Insizwa (Afryka, basen Karroo) miąższości 900 m stanowi pikryt, zbudowany z oliwinu (52%), piroksenu (23%) i bytownitu (23%). Diabazy z interstycjalnymi przerostami mikropegmatytowymi skalenia alkalicznego i kwarcu zawierają zazwyczaj augit i pigeonit. Różnicowanie w tych skałach prowadzi do wzrostu zawartości żelaza i mikropegmatytu lub słabo skrystalizowanej mezostazis. Końcowy produkt dyferencjacji" stanowią diabazy granofiro-we i granofiry zawierające ponad 50% mikropegmatytu. Pozostałe składniki to ferroaugit, sodowy plagioklaz i przerosty magnetytowo-ilmenitowe. Granofiry pojawiają się blisko stropu i tworzą tam warstwę miąższości 20 -70 m lub soczewkowate względnie żyłkowate segregacje.

Interesujący przykład różnicowania się magmy toleitowej stanowi intruzja Tumatumari-Kopinang (ryc. 6.3) w Gujanie (Hawkes, 1966). Strefa dolna sillu Kopinang i centralna sillu Tumatumari ujawniają warstwowanie magmowe, powstałe w wyniku grawitacyjnego opadania i nagromadzania się kryształów na dnie zbiornika magmowego. Warstwowane skały zbudowane są z dużych, euhedralnych i subhedralnych, ściśle upakowanych kryształów (70—80% obj.) i drobnych anhedralnych minerałów, występujących w intersty-cjach faz dobrze wykształconych. Skład tych ostatnich wskazuje na ich wcześniejszą krystalizację. Przyjmuje się, że dobrze wykształcone kryształy opadały na dno zbiornika pod wpływem siły ciężkości. Pozostałe minerały krystalizowały później in situ ze stopu zawartego w interstycjach dobrze