252,253

252

Ikoniczność

literatury

Znak literacki jako znak obrazowy

Łotmana koncepcja tekstu

Trzy właściwości tekstu

TF.RM1NOLOC1A SZKOŁY TARTU ■ tekst - każda utrwalona w ny sposób sekwencja znaków, p jąca zaznaczony początek i koni znaczająca się wewnętrzną organ! strukturalną i wyraźnie odgranicz innych struktur (na przykład utwór racki, filmowy, teatralny, muzyczny plastyczny, ale także obrzędy, zac nia rytualne itp.).

Teorie literatury XX

Jurij Łotman wypowiadał się również na temat problemu ikonk/.tu>' ratury. O ile jednak Jakobson, jak pamiętamy, twierdził, że w przypadk ków poetyckich istnieje niejako naturalny (bo oparty na zasadzie podub formalnego) związek między znaczącym i znaczonym (planem wyrażani nem treści - w terminologii Łotmanowskicj), o tyle Łotman w wypadli rackicgo systemu scmiotyczncgo (a także innych artystycznych system dclujących) dostrzegał również naturalność związku między znakiem notatem (znaczeniem), a także - jego desygnatem (obiektem). Związek it znakiem a desygnatem miał, jego zdaniem, charakter naturalny, poniew w sztuce tworzy zawsze model (analogon) obiektu odtwarzanego, jest niego w jakiś sposób podobny (choć nie musi to być podobieństwo v Łotman używał więc pojęcia znaku ikoniczncgo w bardzo szerokim /iu< (jeszcze szerszym, niż czynił to Jakobson), uznając za relację „ikonic/ną* kie przejawy adekwatności znaku do tego, co ów znak zastępuje lub Znak literacki był więc ostatecznie w ujęciu Łotmana znakiem obra miał również zdolność modelowania swojej treści, a zatem jego umów była odczuwalna:

Wtórny znak przedstawiający ma właściwości znaków ikonicznych: łx /l średnie podobieństwo do przedmiotu, naoczność sprawia wrażenie mn¹ szego uwarunkowania przez kod i dlatego wydaje się zapewniać wię* prawdziwość i większą zrozumiałość niż znaki umowne¹.

Bardzo istotną funkcję w koncepcji Łotmana pełniła również lutego i sporo miejsca poświęcił precyzyjnemu zdefiniowaniu tego pojęcia, a wszystko w jednej z najsłynniejszych swoich książek pod tytułem Struktu artystycznego. Tekst - najogólniej - oznaczał dla niego wszelką sekwencję Ą danego systemu, uporządkowaną według reguł tego systemu. Przy tym - r być realizacją jednego systemu lub wielu systemów scmiotycznych. Łotmrf cyzował pojęcie tekstu, biorąc pod uwagę trzy podstawowe właściwości:

1.    wyrażenie: tekst jest zawsze utrwalony i wyrażony w określonych znakach (na przykład języka naturalnego) i w tym aspekcie przeciwstawia się on wszelkim strukturom pozatekstowym;

2.    ograniczenie: tekst jest ograniczony - posiada zawsze „początek"} „koniec” (ramę itp.) i w tym sensie przeciwstawia się wszyst-

i mcnależącym do niego znakom, a także wszelkim strukturom o nie-łt»« /onych wyraźnie granicach;

tukturalizacja: tekst nie jest „prostym następstwem znaków w przestroi między dwiema granicami zewnętrznymi", ale charakteryzuje się Irdoitą organizacją wewnętrzną, która na poziomie syntagmatycznym |kt/tałca go w całość strukturalną⁴⁵.

)| ft/t iokim ujęciu można było uznać za „tekst" bardzo wiele fenomenów

kiego lub wszelkiego innego tekstu ^rn,(,l09" kul utrwalonego w znakach języka naturalnego, do filmu, spektaklu teatralnego,

bm i l> lub kulturowych - od najbardziej oczywistego, czyli tekstu litcrac- Podstawy «•

tNOMX)IA SZKOI.Y TARTUSKIF.)

V U-/pośrednie doświadczenie    obrazu malarskiego, dzieła muzycznc-

■w *yMcmy znaków za pomocą go, budynku, parku krajobrazowego,

A - lystcm scmiotyczny pr/.c-

dflllljlnr^o

a nawet obrzędu, tańca lub wszelkich zrytualizowanych działań (na przykład

piin ach Łotmana i badaczy tartuskich - semiologii kultury.

ino się domyślić, że kultura została tu zdefiniowana jako system znaków

fl|«l implikowanej organizacji wewnętrznej. W ślad za tym wstępnym roż

nie/ jłoprzcz opozycję: określa się zawsze w opozycji do „nic-kultury" ^cJ^{a kul,ur}V

ma charakter pamięci zbiorowej - staje się „nicdzicdziczną pamięcią społeczeństwa", a najważniejszym zadaniem w jej opisie jest skonstruowanie systemu reguł scmiotycznych, które przekształcają życiowe doświadczenie w kulturę, a konkretnie - w jej teksty. Na gruncie semio-

JJ natury) i właśnie na de wszystkiego tego, co kulturą nie jest, kultura ul o -.ystem znakowy. Konstytutywną rolę odgrywa w tym wypadku równał i ii.dny- kultura jest bowiem kształtowana na wzór języka (jest więc jle także wtórnym systemem modelującym), ponadto posługuje się ję-JWr i |h> prostu nie istnieje bez języka (podobnie zresztą jak język nic I uitrkstu kulturowego). Najważniejsze zadanie kultury polega na struk- Język a ku' imtzow.iniu świata (porządkowaniu w systemy zachowań, tradycje, ry-Kulturę można więc nazwać „generatorem strukturalności”, a język na-Ijcj narzędziem strukturowania - „urządzeniem do matrycowania". On - )al pisał Łotman - ma zdolność „przekształcania zamkniętego świa-J&Otw.uty świat imion"; wprowadza więc w chaotyczną i nicu|>orządko ywistuść porządek strukturalny. Kultura, funkcjonując poprzez język.

izkoiy rAKi uskifj km miry - każdy tekst utrwa-J|lkii< li. |'osiadający poza zna ■ tam.M li wla mego syMcinu sc SgO ' >1 lin łom- /II.li /CUK

Mf kulimy

Mm,    ttkitu, I w I ulrm. Struktura ttkitu iirtyitytrntgo, of>. ,it

1

Zob. idem. Słowny znak pnudstawiajęey (obraz), (w:J idem, Struktura tekstu artysty* i ni op. cif.,«. Ką.