252,253

252

Ikoniczność

literatury

Znak literacki jako znak obrazowy

Łotmana koncepcja tekstu

Trzy właściwości tekstu

TERMINOLOGIA SZKOŁY TARTUMUI I

■ tekst - każda utrwalona w down! ny sposób sekwencja znaków, ponlailii jąca zaznaczony początek i konlci, ml znaczająca się wewnętrzną organl > 11 strukturalną i wyraźnie odgraniczona I innych stniktur (na przykład ulwói lin racki, filmowy, teatralny, muzyczny i i plastyczny, ale także obrzędy, zadum a nia rytualne itp.).

Teorie literatury X.\ > !

Jurij Łotman wypowiadał się również na temat problemu ikonie/,nc ¹ ■> ratury. O ile jednak Jakobson, jak pamiętamy, twierdził, że w przypadku u ków poetyckich istnieje niejako naturalny (bo oparty na zasadzie podobli u i i, formalnego) związek między znaczącym i znaczonym (planem wyraźni)U i ¹1 nem treści - w terminologii Lotmanowskiej), o tyle Łotman w wypadku Ilu rackiego systemu semiotycznego (a także innych artystycznych systemu u ma delujących) dostrzegał również naturalność związku między znakiem i jrj> h notatem (znaczeniem), a także - jego desygnatem (obiektem). Związek iniydH znakiem a desygnatem miał, jego zdaniem, charakter naturalny,poniewn) UmI w sztuce tworzy zawsze model (analogon) obiektu odtwarzanego, jesi u u, i niego w jakiś sposób podobny (choć nie musi to być podobieństwo Wjylylui Łotman używał więc pojęcia znaku ikonicznego w bardzo szerokim znm > ulu (jeszcze szerszym, niż czynił to Jakobson), uznając za relację „ikoniczn:|" « ■ i kie przejawy adekwatności znaku do tego, co ów znak zastępuje lub wvmM Znak literacki był więc ostatecznie w ujęciu Łotmana znakiem obraz u u hm miał również zdolność modelowania swojej treści, a zatem jego umownu . ułt była odczuwalna:

Wtórny znak przedstawiający ma właściwości znaków ikonicznych: bc/pn* średnie podobieństwo do przedmiotu, naoczność sprawia wrażenie muli | szego uwarunkowania przez kod i dlatego wydaje się zapewniać więk t ą prawdziwość i większą zrozumiałość niż znaki umowne¹⁴.

Bardzo istotną funkcję w koncepcji Łotmana pełniła również kategoria h lal i sporo miejsca poświęcił precyzyjnemu zdefiniowaniu tego pojęcia, a wyłolyl¹ wszystko w jednej z najsłynniejszych swoich książek pod tytułem Struktura z artystycznego.Tekst - najogólniej - oznaczał dla niego wszelką sekwencję /mik danego systemu, uporządkowaną według reguł tego systemu. Przy tym im ą|l być realizacją jednego systemu lub wielu systemów semiotycznych. Łotman |il cyzował pojęcie tekstu, biorąc pod uwagę trzy podstawowe właściwości:

1.    wyrażenie: tekst jest zawsze utrwalony i wyrażony w określonych znakach (na przykład języka naturalnego) i w tym aspekcie przeciwstawia się on wszelkim strukturom pozatekstowym;

2.    ograniczenie: tekst jest ograniczony - posiada zawsze „początek” i „koniec” (ramę itp.) i w tym sensie przeciwstawia się wszyst-

Zob. idem, Słowny znak przedsfawia/t/cy (obraz), [w:J idem, Struktura tekstu artysty, ot>. cii., h. Ką.

tli i.itiiotyka

253

I.iin nic należącym do niego znakom, a także wszelkim strukturom o niemi /onych wyraźnie granicach;

,    11 n k t u ralizacj a: tekst nie jest „prostym następstwem znaków w prze-

.n /■ ni między dwiema granicami zewnętrznymi”, ale charakteryzuje się nim Inną organizacją wewnętrzną, która na poziomie syntagmatycznym iii 11, ,/tałca go w całość strukturalną⁴⁵.

¹V mIi /erokim ujęciu można było uznać za „tekst” bardzo wiele fenomenów t«l o myi Ii lub kulturowych - od najbardziej oczywistego, czyli tekstu literackiego lub wszelkiego innego tekstu utrwalonego w znakach języka naturalnego, do filmu, spektaklu teatralnego, obrazu malarskiego, dzieła muzycznego, budynku, parku krajobrazowego, a nawet obrzędu, tańca lub wszelkich zrytualizowanych działań (na przykład Miln> tv dworskiej). Taka perspektywa stworzyła podstawy do najważniejszego »*>U > pi n ach Łotmana i badaczy tartuskich - semiologii kultury.

Nl* l ii u Ii m się domyślić, że kultura została tu zdefiniowana jako system znaków - li ud m "In implikowanej organizacji wewnętrznej. W ślad za tym wstępnym roz-pi"i„inii ni t,/Jy jednak dalsze uszczegółowienia i specyficzna terminologia wpro-**!|»niiii pi zez scmiologów tartuskich. To, co nazywamy „kulturą”- twierdzili -HiiiIi |i u iwiiicź poprzez opozycję: określa się zawsze w opozycji do „nie-kultury” his |'i»|‘Minl natury) i właśnie na de wszystkiego tego, co kulturą nie jest, kultura |ill«» system znakowy. Konstytutywną rolę odgrywa w tym wypadku rów-t |y 111, n,mu,dny - kultura jest bowiem kształtowana na wzór języka (jest więc I* hm «i mm także wtórnym systemem modelującym), ponadto posługuje się jęli u im wi t po prostu nie istnieje bez języka (podobnie zresztą jak język nie i ki mtekstu kulturowego). Najważniejsze zadanie kultury polega na struk-!W m gai ii/owaniu świata (porządkowaniu w systemy zachowań, tradycje, ry-iip I Kulturę można więc nazwać „generatorem strukturalności”, a język na-I* «l (ej narzędziem strukturowania - „urządzeniem do matrycowania”. On juk pisał Łotman - ma zdolność „przekształcania zamkniętego świa-¹ w i it warty świat imion"; wprowadza więc w chaotyczną i nieuporządko-tywistość porządek strukturalny. Kultura, funkcjonując poprzez język,

ma charakter pamięci zbiorowej - staje

Podstawy *< miotogil kul

I llstlMill.OGIA SZKOŁY TARTUSKIEJ | t lu i imi a system semiotyczny prze-i i ii' ii i. y lir/pośrednie doświadczenie li mi li I .i w systemy znaków za pomocą linkii iiiitni sinego.

¹ HiMINIII IH.IA SZKOŁY TARTUSKIEJ • 'im stu,tury każdy tekst utrwa-¹ u* i* <ii,i|. 4i li, posiadający poza zna-*' iii i* i umili li własnego systemu sc-' i on i-,, uk/r określone znaczenie iiłsiilli kultury.

się „niedziedziczną pamięcią społeczeństwa”, a najważniejszym zadaniem w jej opisie jest skonstruowanie systemu reguł scmiotycznych, które przekształcają życiowe doświadczenie w kulturę, a konkretnie - w jej teksty. Na gruncie semio-

i, /'/fi/if Ifktlu, | w | idem, Struktura ttk\tu artyitytznega, of>. dt.

Łotmana di cja kultury

Język a kul