257 2

100-LECIE PRZEKOPU

Rys. 5. Przekształcenie układów wodno-melioracyjnych na Żuławach Wielkich, A - stan przed komasacją połderów, B - stan po komasacji polderów; 7 - pompownie

zwarte i jednolite organizacje typu regionalnego: Związek Wałowy Żuław Gdańskich; Związek Wałowy Żuław Malborskich i Mierzei Śródlądowej; Związek Wałowy Żuław Elbląskich.

Następnie, aby wykonać Przekop ujścia Wisły i podjąć inne roboty regulacyjne na Wiśle, zjednoczono wyżej wymienione trzy związki wałowe w jeden ogólny związek: Związek Wałowy Wisły i Nogatu z siedzibą w Gdańsku. Związek tworzył korporację składającą się z Gdańskiego Związku Wałowego, Malborskiego Związku Wałowego i Elbląskiego Związku Wałowego.

Związki wałowe objęto i wzmocniono pruską ustawą wodną z 1913 r. Przetrwały na Żuławach do 1945 r. - to okres przynależności Żuław do Wolnego Miasta Gdańska i Prus Wschodnich.

Polskie prawo wodne z 1922 r. utrzymało w mocy wcześniejsze regulacje, dotyczące związków wałowych pochodzące z pruskiej ustawy wodnej z 1913 r. i austriackiej ustawy wodnej z 1869 r. Niestety polskie prawo wodne z 1962 r. i z 1974 r. nie wymieniają już związków wałowych.

Całe samorządne wałownictwo zostało upaństwowione i znajduje się w zarządzie państwowym. Ochrona przed powodzią należy do zadań administracji państwowej. Zasady „konstytucji wodnej” Żuław funkcjonujące od 1407 r. do 1945 r. zostały złamane i jeszcze się nie odrodziły w postaci samorządu wodnego.

Wnioski

•    Zagrożenie powodziowe w dolnym ujściowym odcinku Wisły ma globalny wymiar. Odnosi się do bezpieczeństwa Gdańska i innych miast i wiosek położonych w całej delcie, a nie tylko do Żuław, to jest do rolniczej części delty Wisły.

•    Przekop wpłynął na rozwój systemu ochrony przeciwpowodziowej - został skrócony bieg Wisły. Obniżył się poziom wody w korycie rzeki w ujściowym odcinku, zwiększyły się spadek i szybkość wody, co spowodowało pogłębienie koryta rzeki na całym żuławskim odcinku. Doprowadzono do korzystnej sytuacji w obwałowaniu Wisły. Osłonę przeciwpowodziową stanowią: 31 -kilometrowy wał I klasy ze śluzami z wrotami od Tczewa do Świb-na po lewej stronie Wisły i 52,5-kilo-metrowy wał I klasy ze śluzami z wrotami od Białej Góry do Mikoszewa.

•    W nowym korycie Wisły powstały korzystniejsze warunki przepływu wielkich wód i lodu do morza przez Żuławy najkrótszą z możliwych dróg. Jednak ogólny potencjał zagrożenia powodziowego dla Żuław od Wisły zwiększył się przez koncentrację wielkich przepływów w jednym korycie przy braku koryta ulgowego.

•    Zlikwidowano zagrożenie powodziowe od wielkich wód wiślanych od strony Martwej Wisły, Szkarpawy i Nogatu.

•    Wpływ Przekopu ujścia Wisły na rozwój gospodarki i melioracji Żuław nie jest jednoznacznie korzystny. Bilans wodny na Żuławach nie jest zrównoważony. Zmniejsza się uwodnienie Żuław.

•    Po utworzeniu Przekopu ujścia Wisły nastąpił jakościowy rozwój związków wałowych. Po 1945 r. związki wałowe zostały zlikwidowane. Taki stan rzeczy należy uznać za nienormalny.

★

W delcie Wisły przymierze człowieka z Wisłą zostało zaznaczone i na stałe utrwalone w dniu 31 marca 1895 roku w postaci Przekopu ujścia Wisły do Zatoki Gdańskiej pod Świbnem i Miko-szewem według projektu Alsena i Fahla z 1 877 roku.

Z perspektywy minionych 100 lat możemy dokonać ogólnej oceny tego inżynierskiego dzieła. W ciągu około 600 lat mniej więcej co 4 do 5 lat występowały w delcie Wisły powodzie Wisły i Nogatu. W ostatnim stuleciu nie było w delcie Wisły takich powodzi z jednym wyjątkiem powodzi tzw. wojennej z 1945 r. - Niemcy w czasie opuszczania Żuław poprzerywali wały w najbardziej newralgicznych miejscach (w tym dwóch miejscach wiślane wały) i zniszczyli pompownie, zatapiając nizinne i depresyjne obszary delty. Była to największa powódź w historii Żuław Wiślanych. Od tamtej chwili mija równo 50 lat.

LITERATURA

1.    ALSEN, FAHL: Haupt = Erlauterungs = Be-richt zu den Projecten der Regulierung der Weichsel = Mundungen, Gdańsk 1877.

2.    H. BERTRAM: Die Entwickelung des Deichs und Entwasserungswesens im Gebiet des heu-tigen Danziger Deichsverbandes seit dem 14-ten Jahrhundert, Gdańsk 1907.

3.    H.G.Ph. BERTRAM: Urkundensammlung fur die alten Schlickverbande im Danziger Werder, Gdańsk 1917.

Dokończenie na str. 258

257