256 2

10O-LECIE PRZEKOPU

Rys. 4. Przekrój terenowy przez polder Grochowo (A-B): 7 - przed komasacją polderów, 2 po komasacji polderów (patrz rys. 3)

ciły swoje pierwotne znaczenie. Żuławy są obecnie osłonięte od Wisły lewym wałem - długości 31 km i prawym - długości 52,5 km.

Przemiany i przeobrażenia na Mierzei Wiślanej i w delcie Szkarpawy

Po przełomie Wisły w 1840 r. i przekopaniu ujścia Wisły w 1895 r., największe przemiany w systemie wodnym i przeobrażenia terenowe zaszły na Mierzei Śródlądowej. Do czasu powstania Przełomu Wisły cała mierzeja była dość jednolitym obszarem rozciągającym się między Wisłoujściem i cieśniną Piławską. Przełom Wisły podzielił mierzeję na dwie części, a Przekop Wisły na trzy części (rys. 3).

Po lewej stronie Przekopu wyodrębnił się obszar Nowej Mierzei Śródlądowej. Ten obszar, otoczony wodą ze wszystkich stron, stał się samodzielnym polderem w końcowej fazie rozwoju. Polder Sobieszowo jest odwadniany przez pompownię odwadniającą do Martwej Wisły i nawadniany przez specjalną pompownię z Wisły. Na obszarze polderu - po obniżeniu wody w Martwej Wiśle - zaczęły występować okresowe deficyty wody. Stąd potrzeba jego nawadniania.

Po prawej stronie Przekopu wykształciły się na Starej Mierzei Śródlądowej i w delcie Szkarpawy 4 poldery. Najbardziej charakterystyczny jest polder Grochowo zlokalizowany na końcu Mierzei. Przed zamknięciem Szkarpawy wody wiślane rozpływały się w jej delcie na przedpolu Zalewu Wiślanego przez 8 większych odnóg. Między tymi obwałowanymi odnogami utworzono małe poldery. Wielkie wezbrania formowały się w tych odnogach, które stanowiły poważne źródło zagrożeń powodziowych. W wyniku scalenia (komasacji) małych polderów i pompowni dawne odnogi połączono ze sobą w jeden układ sieci kanałów z jedną pompownią. W ten sposób zmniejszono liczbę pompowni do jednej oraz zlikwidowano wały wewnątrz nowego polderu skracając długość obwałowań z 101 do 30 km. Znacząco obniżono poziom wody w polderze (rys. 4). Podobne przemiany zaszły w delcie Noga-tu po jego zamknięciu śluzą od Wisły.

Przemiany i przeobrażenia w polderowych układach wodno-melioracyjnych

Po utworzeniu nowego ujścia Wisły i zamknięciu śluzą Szkarpawy wytworzyła się dogodna sytuacja hydrologiczna do przeprowadzenia przemian i przeobrażeń w polderowych układach wodno-melioracyjnych. Przykładem mogą być Żuławy Wielkie (rys. 5).

Wybudowano dwie duże pompownie Chłodniewo i Marzęcino, a likwidowano małe i przestarzałe. Skomasowano małe poldery tworząc dwa duże. Przemianowano obwałowane cieki odprowadzające wodę od małych pompowni w wewnętrzne kanały doprowadzające wodę do dużych pompowni.

W systemie małych polderów wszystkie obszary nadające się do rolniczego użytkowania, a nawet te najmniejsze i najniżej położone, odwadniano i meliorowano. Po scalaniu małych polderów stosunki wodne w terenie stały się jeszcze bardziej naturalne i zróżnicowane. Liczba pompowni, wałów i innych sztucznych elementów technicznych jest znacznie mniejsza. Polderowe ekosystemy są bardziej urozmaicone.

Kierunek przemian stosunków wodnych w delcie nie jest obojętny po przekopaniu ujścia Wisły. Pociąga za sobą zjawiska pozytywne i negatywne. Generalnie biorąc, Żuławy są obecnie bardziej odwodnione niz uwodnione, co miało miejsce w przeszłości. Bilans wodny Żuław jest niezrównoważony i coraz bardziej ujemny w przekroju wieloletnim.

Przemiany w organizacji systemu ochrony przeciwpowodziowej i melioracji

W miarę rozwoju wałownictwa i melioracji zmieniały się formy organizacyjne samorządów wodnych. Ogólną tendencją rozwojową było zwiększenie się liczby samorządów i ich rozdrobnienie. Występowały trudności w prowadzeniu większych i kosztowniejszych inwestycji wodnych, a szczególnie uzyskiwaniu zgody na ich finansowanie. Przeprowadzono reorganizację samorządów wodnych, aby usprawnić ich działalność inwestycyjną.

Trwały wielostronne i wieloletnie przygotowania do przeprowadzenia największej w XIX w. na Żuławach operacji techniczno-organizacyjnej: regulacji ujść Wisły na wielką wodę z przekopaniem Mierzei Śródlądowej na czele.

Najpierw utworzono na bazie istniejących lokalnych związków wałowych

256