282,283

ny składnik, będący uogólnieniem pewnych sytuacji społecznych, w li ryce przede wszystkim sytuacji wyznania. Porównajmy dwa fragmenty:

Nigdy więc, nigdy z tobą rozstać się nic mogę!

Morzem płyniesz i lądem idziesz za mną w drogę,

Na lodowiskach widzę błyszczące twe ślady I glos twój słyszę w szumie alpejskiej kaskady,

I włosy mi się jeżą, kiedy się oglądam.

I postać twoję widzieć lękam się i żądam.

(A. Mickiewicz Na Alpach w Sphigen, w. 1 —6)

Swobodna jest moja dusza.

Nikt jej skrępować nie zdoła,

Milujc-ć ona swe skrzydła,

Cześć żywi dla swego czoła.

Czy loty jej górne, czy niskie,

Czy nieba, czy ziemi jest bliżej,

Nigdy na żaden się ukaz Nie ugnie i nie poniży.

(J. Kasprowicz Ksi(ga ubogich, VIII)

Oba wiersze mają charakter bezpośredniego wyznania, w obu jednak wyznania realizują się w sposób odmienny. We fragmencie wiersza Mickiewicza podmiot czyni swe wyznanie w określonych okolicznościach, ewokuje także osobę, do której się zwraca. Wyznanie ma tutaj charakter konkretny, bo widoczny jest splot okoliczności, w których ukształtowało się i zostało wypowiedziane. Wyraziste zaznaczenie sytuacji ma wpływ na sam kształt wypowiedzi podmiotu, która zbliża się w pewnej mierze do wypowiedzi należącej do potocznego kontaktu międzyludzkiego. Inaczej dzieje się w wierszu Kasprowicza. Interesuje go samo „czyste” wyznanie w postaci jakby samodzielnej, dokonujące się niezależnie od domniemanego adresata. Wyznanie ma tutaj charakter ogólnej deklaracji emocjonalnej. Odmienność w traktowaniu sytuacji decyduje o tym, że obydwa wiersze skomponowane są na zupełnie innych zasadach.

Sytuacja jest istotnym czynnikiem konstrukcyjnym w utworze li rycznym. Występuje ona w rozmaitych postaciach pod względem wyrazistości i stopnia zaangażowania w kompozycji. Możemy wyróżnić lirykę realizującą sytuację wyznania w sensie dosłownym oraz lirykę realizującą sytuację narracyjną. Osobnym przypadkiem jest taki układ, w którym najistotniejsza jest sytuacja dramatyczna, krystalizująca się w obrębie świata przedstawionego i wyrazistsza od sytuacji podmiotu wypowiadającego. Utwory oparte na sytuacji o charakterze dramatycznym zwykło się nazywać liryką sytuacyjną.

Przykładem liryki-wyznania mogą być cytowane poprzednio fragmenty utworów Mickiewicza i Kasprowicza. Przedmiotem ich jest przeżycie podmiotu niejako aktualne, równoczesne z wypowiedzeniem. Nie występuje tu dystans między podmiotem a wyznaniem. Najczęstszą formą stylistyczną tego typu utworów jest monolog liryczny w postaci czystej.

Sytuacja narracyjna inaczej realizuje się w liryce niż w epice, w liryce bowiem nie jest samodzielna, nakłada się na sytuację wyznania. Opowiadanie o czymś, co znajduje się poza podmiotem, jest utajoną formą jego wyznania. Świat przedstawiony jest nieustannie waloryzowany przez podmiot (zwłaszcza emocjonalnie), jest zsubiektywizowany. Nie należy on do epickiego czasu przeszłego, poeta przywołuje go jakby do swej teraźniejszości, nadaje mu walor aktualny.

Oto przykład:

Oto razu pewnego w tym czasie bez czasu Król Asoka zmiłował oczyma wśród lasu Wierzbę, co umierała bez liści hałasu.

Zadżumiona skwarami, bez jadła, napoju,

Schla, ledwo zieleniejąc, wpośród pszczół wyroju,

W przeubogim, na zgony ordzewialym stroju.

Król pojął z woli serca i z duszy nakazu Jej milczenie, tak inne od milczenia głazu,

I czul to, co się czuje — nigdy lub od razu.

(B. Leśmian Asoka)

W przypadku liryki tego typu mówimy o monologu lirycznym zorientowanym narracyjnie. Opowiadanie nie jest bowiem ważne samo w sobie, nie ma nigdy zresztą charakteru pełnego i zamkniętego, zawsze odnosi się do podmiotu wypowiadającego, który znajduje się na pierwszym planie i wyciska na tak ukształtowanej wypowiedzi swoje piętno.

Wiersze reprezentujące lirykę sytuacyjną mają budowę jakby małej sceny, małego obrazka dramatycznego, występują w nich pewne elementy fabuły, obudowane wokół jednego punktu wyjściowego, którym jest właśnie sytuacja. W konsekwencji dochodzą tutaj do głosu

283