290,291

nastawienia odbiorcy, polegające na dążeniu do asymilacji wyrażanych w liryce treści, do traktowania ich jako własnych przeżyć. W konkretnym odbiorze czytelniczym często traktuje się występujące w wierszu „ja” liryczne nie jako odpowiednik autora, lecz jako kogoś, kto formułuje w słowie i wyraża intymne treści aktualnego odbiorcy. Na tym polega między innymi siła oddziaływania liryki w niektórych okresach historycznych. Z tego wynika na przykład wpływ Mickiewicza na pokolenie jego rówieśników. Autor Ballad i romansów uogólniał w kształtowanym przez siebie wzorcu lirycznym, w którym niewątpliwie zawarł swoje przeżycia, sposób odczuwania całego pokolenia, pokolenia buntowników, dla których typ przeżyć przedstawiony w liryce epoki poprzedniej był już nie wystarczający i obcy.

Uogólnienia tego może poeta dokonywać w sposób dwojaki: alb<> tworzy taki podmiot liryczny, który jest jego porte-parok (ewentualnie może być uważany za porte-parole), albo też konstruuje taki podmiot, który nie nasuwa wątpliwości, że nie jest on bezpośrednim odpowiedni kiem poety. W przypadku pierwszym autor sugeruje jakby prawdziwość, autentyczność wyrażonych przeżyć w sensie określonym już poprzednio (dotyczy to zwłaszcza poezji romantycznej). W wierszach tego typu trudno się czasem wyzwolić spod pewnej sugestii biografizmu. Fikcja jest tu bardziej utajona, jakby mniej widoczna. Występuje ona natomiast całkiem otwarcie i wyraziście w wierszach, w których w sposób oczywisty podmiot liryczny nie jest odpowiednikiem autora, np. w Pieśni żołnierza Mickiewicza czy Liście Anny Żywioł Jastruna, wiadomo bowiem, że autor pierwszego wiersza nie był w czasie powstania żołnierzem, a autor dru giego — byłą analfabetką.

Utwory nie sugerujące identyczności podmiotu lirycznego z autorem nazywa się liryką maski i liryką roli. Rozróżnienie to wyrosło z tradycji romantycznego pojmowania poezji, stawiającego znak równości pomiędzy „ja” lirycznym i „ja” twórcy. O liryce maski mówi się wówczas, gdy wyrażane w wierszu treści można przypisać autorowi, ale wypowia da je podmiot będący konkretną postacią (w tej funkcji występowali u romantyków, np. Byrona i Słowackiego, bohaterowie orientalni). O liryce roli mówi się wówczas, gdy podmiot w ogóle nie daje się identyfikować z twórcą, nie jest jego poetyckim odpowiednikiem w wierszu (tak dzieje się właśnie w przypadku Pieśni żołnierza i Listu Anny Żywioł).

W utworze lirycznym język jest dużo bardziej widoczny niż w wypowiedziach innego rodzaju, podlega bowiem innym zasadom, jest zorganizowany w taki sposób, jaki się nie pojawia w innych rodzajach wypowiedzi. Organizacja owa jest tu dużo bardziej rygorystyczna, obejmuje wszystkie warstwy językowe, poczynając od brzmienia, które ma I utaj niezwykle ważną rolę. Zaangażowane w wypowiedzi lirycznej środki językowe występują w znacznym zagęszczeniu, słowa, w dużym stopniu zwolnione od bezpośrednich funkcji komunikacyjnych, oddziaływać ma-10, całym swym kształtem i układem.

Sposób tego oddziaływania jest w utworze poetyckim umotywowany. Uzasadnienia mogą być różnorakie. W niektórych utworach poezji współczesnej uzasadnieniem głównym jest właśnie określony stosunek ■do języka (czyli że i motywacja ma charakter językowy), wtedy miano-

*    wicie, gdy twórcy chodzi o poetyckie utrwalenie wysiłku twórczego W istniejącym języku. Język jest wówczas nie tylko środkiem realizowania wypowiedzi, ale także jej przedmiotem: utwór stanowi zbiór mniej lub bardziej utajonych refleksji na temat języka, refleksji wyrażających się

I w przekształceniu zastygłych schematów i konwencji mowy potocznej,

■    w świadomym igraniu różnymi znaczeniami. Wiersze takie pokazują | jakby zasady działania mechanizmu językowego. Wątek ten występował

■    \v mniejszym lub większym stopniu w poezji różnych okresów, funk-

■    «ję dominującą zyskał jednak w pewnych tylko nurtach poezji współ-1 czcsnej.

| .Głównym czynnikiem motywującym dany kształt wypowiedzi jest l.onstrukcja podmiotu lirycznego. To, w jaki sposób został on pomyślany,

■    wpływa decydująco na ten kształt. Tak więc np. podmiot poezji oświe-1 teniowej jest niemal z reguły mówcą, który moralizuje, dowodzi,

przekazuje prawdy ogólne itp. W związku z tym twórczość poetycka . lego okresu rozwijała się w ścisłej zależności od wzorców stylistycznych

*    retoryki. Zależność ta zaczęła zanikać wraz z rozwojem romantyzmu,

*    który podmiotem lirycznym czynił przede wszystkim człowieka uczuć. Tendencja do takiego właśnie kształtowania podmiotu lirycznego osiągnęła punkt kulminacyjny w okresie Młodej Polski. Podmiot, człowiek przeżywający, miał możliwie najpełniej wyrazić swoje emocje. Język był

I wówczas ważny o tyle, o ile służył ich przekazaniu, o ile pozwalał je ■Wyrazić. Określiło to w sposób decydujący kształt wypowiedzi: