2 7

r

Przykładem złożonych modeli bazy ekonomicznej jest model Paelincka, przedstawiający rozwój miasta w postaci systemu równań różnicowych, w którym oprócz określonych poprzednio zmiennych występuje zmienna Z_n, oznaczająca zatrudnienie w administracji i lokalnych instytucjach publicznych. Modele tego typu, obrazując system powiązań między elementami układu miejskiego, określają nic tylko strukturę wewnętrzną systemu miejskiego, lecz także jego sposób funkcjonowania.

Pomiar bazy ekonomicznej

Jednym z podstawowych zagadnień metodycznych w koncepcji bazy ekonomicznej jest podział gospodarki mięjskjej na dwa składniki egzogoiiicziiy (oaza ekonomiczna miasta) i endogeniczny oraz icli pomiar w kategoriach ilościowych (M. Jerczyński 1977a). W praktyce badawczej niezbędne jest rozwiązanie trzech zagadnień dotyczących: 1) wyboru przestrzennej jednostki odniesienia, 2) wyboru jednostki pomiaru, 3) wyboru metody pomiaru. Dokonując pomiaru bazy ekonomicznej ujmuje się miasto w jego granicach administracyjnych, bądź w innym układzie przestrzennym, nie związanym z podziałem formalnym (np. obszar zurbanizowany, obszar metropolitalny, rynek pracy, region miejski itp.). W studiach porównawczych jest niezbędne, aby jednostki odniesienia były jednorodne, ponieważ funkcje egzogcniczne miasta ujęte w jego granicach administracyjnych inogą przekształcić się w funkcje o charakterze endogenicznym, jeżeli za jednostkę odniesienia przyjmiemy region miejski lub inny obszar, większy od miasta w granicach administracyjnych. Dla celów pomiaru mogą być wykorzystane różne mierniki, np. dochody i wydatki ludności miejskiej, wielkość sprzedaży, wartość dodatkowa, wartość produkcji czystej, płace. Wymienione jednostki miary są bardzo trudne do uzyskania, zwłaszcza dla dużej liczby miast i dla całokształtu gospodarki miejskiej (Jerczyński 1971). Z tego względu powszechnie stosowanym miernikiem w badaniach bazy ekonomicznej miast jest liczba zatrudnionych.

W procedurze pomiaru bazy ekonomicznej miasta stosuje się dwie grupy metod. Jedną z nich stanowią tźw. bezpośrednie metody pomiaru, oparte na badaniach terenowych wszystkich zakładów i insTytucji wj[ąny® mieścieTustalone w tych badaniach proporcje między towarami a usługami wytwarzanymi na rynek lokalny i pozalokalny (poza granice miasta) przypisuje się liczbie zatrudnionych. Następnie sumując uzyskane wyniki dla wszystkich jednostek produkcyjnych i usługowych na terenie miasta uzyskuje się całkowitą liczbę zatrudnionych w sektorze cgzogenicznym i endogenicznym. Badania tego typu są bardzo pracochłonne i kosztowne, ponieważ wymagają dużej liczby pracowników, a ponadto rezultaty uzyskane za pomocą bezpośrednich metod pomiaru dla poszczególnych miast są nieporównywalne.    --

Druga grupa metod, zwanych pośrednimi jnetodami pomiaru^stoso-^wana jest w bacłan jąch po rów n a^TŹych~ol)cjinuj ącyc ITwlelkA Jiczb g.11 ii ąs t^ Ich celcrn „nie jest szczegółowa^analiza^ii wyjaśnienie .wielkości społeczno-

-eltonomicznyćh indywidualnego ośrodka^ lecz dostarczenie podstawy do__

analizy zróżnicowań tych wielkości pomiędzy ośrodkami” (Jerczyński 1971, s. 112). W tej grupie do najbardziej zaawansowanych z punktu widzenia procedury obliczeniowej należą: 1) metody najmniejszych zapotrzebowań,

2) metody oparte na współczynniku lokalizacji.

Metody pośrednie pomiaru bazy ekonomicznej polegają na porównaniu aktualnej struktury zatrudnienia poszczególnych miast ze struktura za trudnienia uznaną za pewnego rodzaju „wzorzec” lub podstawę odniesienia Qerczyniło^-1 $73). W obu metodach dokonuje się najpierw pomiaru wielkości sektora cndogenicznego, a następnie, odejmując ją od wartości rzeczywistych, reprezentowanych przez dane miasto, otrzymujemy poszukiwaną wielkość i strukturę grupy egzogenicznej (Jerczyński 1973).

Różnica między metodą najmniejszych zapotrzebowań a metodą współczynnika lokalizacji polega na odmiennym ustaleniu podstawy odniesienia dla wyznaczenia wielkości grupy egzogenicznej. W metodzie najmniejszych zapotrzebowań przyjmuje się, że zatrudnienie niezbędne (endoge-nicznc) zapewniają odsetki minimalne, natomiast w metodzie opartej na współczynniku lokalizacji za wielkości takie przyjmuje się odsetki przeciętne dla kraju (regionu). Przyjęcie odmiennych podstaw odniesienia daje w konsekwencji odmienne relacje ilościowe między grupą endo- i egzogeniczną. Ogólnie biorąc, metoda najmniejszych zapotrzebowań zawyża wielkość sektora egzogenicznego i zaniża wielkość zatrudnienia o charakterze endoge-nicznym, natomiast metody oparte na współczynniku lokalizacji dają wskazania wyższe od wielkości ustalonych na podstawie bezpośredniego pomiaru.

Metody najmniejszego zapotrzebowania opierają podział na grupę egzogeniczną i endogeniczną na minimalnych odsetkach zatrudnienia. Teoretyczna podstawa tych metod zawiera się w następującym pytaniu: „Jakie wielkości w różnych działalnościach stanowią niezbędne minimum, aby zaopatrzyć własną ludność miasta w dobra i usługi takiego typu, jakie są wytwarzane w każdym normalnym mieście” (Alexandersson 1956, s. 17). Za wielkości minimalne przyjmuje się minimalne odsetki zatrudnienia dla analizowanej działalności miejskiej w ramach danego zbioru miast. Sposób wyboru tych wielkości jest odmienny w poszczególnych wariantach metody najmniejszych zapotrzebowań. Poza wariantem opartym na bezwzględnych wartościach minimalnych stosuje się wariant, w którym uznaje się za wielkości minimalne odsetki zatrudnienia odpowiadające miastom piątego percentylu, wyznaczone w stosunku do wartości najniższej. Wartość ta nazywana jest w literaturze wielkością A'. Procedura podziału na grupę egzogeniczną i endogeniczną jest stosunkowo prosta. Dla przykładu — w metodzie opartej na bezwzględnych wartościach minimalnych oblicza się

39