30,31 2

30

Kryzys nauk humanistycznych w tatach 60. i 70.

Koniec Teorii?

^kwalifikacja flealu mocnej nauki

Nowe

perspektywy

oru literatury

Teorie literatury XX wieku

2. Przetom poststrukturalistyczny

W późnych latach sześćdziesiątych i w latach siedemdziesiątych teoretycy literatury stanęli przed poważnym dylematem: czy nadal uprawiać teorię literatury, a jeśli tak, to jak właściwie rozumieć jej zadania? Pociągnęło to za sobą głęboką, szeroko zakrojoną i wieloletnią debatę nad statusem teorii w ramach dyscypliny badań literackich¹⁷, a ostatecznie - co widać już z obecnej perspektyw)' - spowodowało silny przełom w wiedzy o literaturze, porównywany nawet często do przełomu antypozytywistycznego. Jedna z pierwszych prób wyrażenia specyfiki poststrukturalizmu, podjęta przez Roberta Younga, określała go dość radykalnie mianem „końca Teorii”¹*. Jakkolwiek koniec ów traktowany był umownie i raczej w owym wspomnianym wcześniej znaczeniu „zmierzchu” lub „wyczerpania”, to jednak zarówno samo hasło, jak i cały wywód Younga precyzyjnie zwracały uwagę na sedno problemu: określona epoka w dziejach wiedzy o literaturze dożywała swojego zmierzchu, spowodowanego przesytem naukowego dogmaty-zmu i fundamentalizmu poznawczego. „Koniec” oznaczał więc w tym wypadku de facto zakwestionowanie modelu nowoczesnej teorii i dyskwalifikację ideału „mocnej” nauki w humanistyce. W toku wielu dyskusji i polemik podważone zostały właściwie niemal wszystkie założenia teorii literatury’ spod znaku struktu-ralizmu, a przede wszystkim wspomniana już autonomiczność, obiektywność, uniwersalność oraz idea metajęzyka. Poststrukturalizm okazał się więc nurtem

0    charakterze przede wszystkim mctatcoretycznym - głównym problemem zaprzątającym uwagę teoretyków literatury stał się bowiem tutaj status poznawczy

1    ontologiczny teorii literatury, jej możliwości i cele, a przede wszystkim - perspektywy jej dalszego funkcjonowania¹⁹.

Przełom poststrukturalistyczny określany jest także często mianem „przełomu antypozytywistycznego lat sześćdziesiątych” z uwagi na to, że przyniósł równie radykalne zmiany modelu teorii/wiedzy o literaturze. Zarówno dla litcratu-roznawców przełomu XIX i XX wieku, jak i dla litcraturoznawców końca lat sześćdziesiątych głównym przedmiotem zainteresowania stała się ogólna kondycja ich dyscypliny. O ile jednak w przypadku przełomu antypozytywistycznego u źródeł debaty mctadyscyplinarncj tkwiła wspomniana konieczność odłączenia humanistyki od przyrodoznawstwa i ufundowania jej jako odrębnej dziedziny, o tyle przed poststrukturalistami stanęło zadanie innego rodzaju. Debaty przełomu poststrukturalistyczncgo podważyły przede wszystkim wzorce racjonalności, w których nauka o literaturze znajdowała do tej pory swoje fundamen-

¹⁷ Właśnie tę debatę, z grubsza rzecz ujmując, nazywamy „poststrukturalizmem".lo-Zob. Post-itrukluTałizm.

•' Zob. R. Young, PoststructuraHsm: The EndofTheory, „Oxłbrd Litcrary Rcvicw" 1982, t. 5.

¹⁹ Zob. na ten temat: R. Nycz, Nicowanie teorii, [w:J idem. Tekstowy fwiat. Poststrukturalizm a wiedza o literatur,rs, Warszawa 199], oraz A. Burzyńska, Teoria czy poitteoria, |w:J Kry-t,yt czy preclom. Studia z teorii 1 historii literatury, red. M, I ailtcbka, A. I -cbkowska. Kraków

31

Wprowadzenie

ty.Trzy najważniejsze pytania postawione przez poststrukturalizm dotyczyły więc kwestii podstawowych:

-    po pierwsze: jakie są możliwości i ograniczenia poznawcze teorii, czy tezy teoretyczne obowiązują zawsze i wszędzie?

-    po drugie: jakim językiem pisać teorię - przy założeniu, że sposób pisania nie jest neutralny, bo wywierają nań istotny wpływ retoryka, ideologia czy pożądanie⁴⁰; czy można pisać rozprawy teoretyczne językiem literackim?

-    po trzecie: jak przedstawia się relacja między teorią i interpretacją, czy teoria pomaga w praktyce interpretacyjnej, czy też ją ogranicza?

Oczywiście, odpowiedziami na te pytania zająć się musiała również teoria. l ego rodzaju teorię, której cele są przede wszystkim krytyczne wobec tradycyjnych • posobów teoretyzowania, nazywamy od pewnego czasu teorią ponowoczcsną, podkreślając także w ten sposób jej silne związki z filozofią ponowoczcsną (pojmowaną najogólniej jako krytyka zachodniej tradycji metafizycznej i światopoglądu oświeceniowego, tworzących fundamenty nowoczesnego modelu wiedzy)⁴'. Teoria ponowoczcsną - traktowana obecnie jako etap przejściowy w dziejach dwudziestowiecznej wiedzy o literaturze, zwrócona w stronę tradycji i nastawio-ii.i na jej rewizję - przygotowała pole dla obecnej fazy rozwojowej teorii literału ry, określanej mianem teorii kulturowej.

3 Kulturowy zwrot teorii

W wyniku przełomu poststrukturalistyczncgo teoria i wiedza o literaturze doświadczyły kolejnych bardzo istotnych przemian, które przyczyniły się do gruntownych przeobrażeń jej obecnego kształtu. Zwrot p rag m a ty s tycz ny (do którego przyczynili się zwłaszcza tak zwani ncopragmatyści amerykańscy, w szczególni • ci zaś filozof Richard Rorty i literaturoznawca Stanicy Fish) przyniósł przede w szystkim osłabienie cscncjalistycznych i fundamcntalistycznych aspiracji teo-ttt Pytania o istotę literatury ustąpiły zdecydowanie pytaniom o sposoby jej działania 7. kolei zwrot narratywistyczny spowodował zmiany w dyskursie tcoretycz-nvin, podważając zwłaszcza przekonanie o teorii jako o „czystym języku pojęć”, a wlęt o niezależności języka teoretycznego od retoryki, strategii narracyjnej lip. Narratywizm przyniósł ekspansję koncepcji teorii literatury, które świadomie /m terały granicę pomiędzy tym, co teoretyczne, a tym, co literackie - a więc teo-ili Juko specyficznego „gatunku literackiego", teorii jako „opowieści” (narracji)

‘i-n/ej nu temut przełomu poststrukturalistyczncgo zob. Poststrukturalizm.

Do gronu filozofów po nowoczesnych zalicza się przede wszystkim Jucąucsu Dcrridę, I* mu Krunęois Lyourda, Michclu Foucaulta, Zygmunta Baumana, Kichania Rortycgo, IV nttłn „iMmowiK-zoność*został wpniw.nl/ony przez Baumana dla uniknięciu utożsamianiu nio/ofli ponowoczcsncj (po»tmodcrny) z postmodernizmem jako nurtem artystyczno kulturowym.

Trzy fun talne py postatri rali/inw

Teoria

ponowo

Zwrot ki

Zwrot pi tyslyc/n

Zwrot n wistyc/l