30,31 2

30

Teorie literatury XX wieku

Kryzys nauk humanistycznych w latach 60. i 70.

Koniec Teorii?

/•■kwalifikacja drnlu mocnej nauki

Nowe perspektywy orli literatury

2. Przetom poststrukturalistyczny

W późnych latach sześćdziesiątych i w latach siedemdziesiątych teoretycy literatury stanęli przed poważnym dylematem: czy nadal uprawiać teorię literatury, a jeśli tak, to jak właściwie rozumieć jej zadania? Pociągnęło to za sobą głęboką, szeroko zakrojoną i wieloletnią debatę nad statusem teorii w ramach dyscypliny badań literackich¹⁷, a ostatecznie - co widać już z obecnej perspektywy - spowodowało silny przełom w wiedzy o literaturze, porównywany nawet często do przełomu antypozytywistycznego. Jedna z pierwszych prób wyrażenia specyfiki poststrukturalizmu, podjęta przez Roberta Younga, określała go dość radykalnie mianem „końca Teorii”³®. Jakkolwiek koniec ów traktowany był umownie i raczej w owym wspomnianym wcześniej znaczeniu „zmierzchu” lub „wyczerpania”, to jednak zarówno samo hasło, jak i cały wywód Younga precyzyjnie zwracały uwagę na sedno problemu: określona epoka w dziejach wiedzy o literaturze dożywała swojego zmierzchu, spowodowanego przesytem naukowego dogmaty-zmu i fundamentalizmu poznawczego. „Koniec” oznaczał więc w tym wypadku de facto zakwestionowanie modelu nowoczesnej teorii i dyskwalifikację ideału „mocnej” nauki w humanistyce. W toku wielu dyskusji i polemik podważone zostały właściwie niemal wszystkie założenia teorii literatury spod znaku struktu-ralizmu, a przede wszystkim wspomniana już autonomiczność, obiektywność, uniwersalność oraz idea metajęzyka. Poststrukturalizm okazał się więc nurtem

0    charakterze przede wszystkim metateoretycznym - głównym problemem zaprzątającym uwagę teoretyków literatury stał się bowiem tutaj status poznawczy

1    ontologiczny teorii literatury, jej możliwości i cele, a przede wszystkim - perspektywy jej dalszego funkcjonowania³⁹.

Przełom poststrukturalistyczny określany jest także często mianem „przełomu antypozytywistycznego lat sześćdziesiątych” z uwagi na to, że przyniósł równie radykalne zmiany modelu teorii/wiedzy o literaturze. Zarówno dla literatu-roznawców przełomu X3X i XX wieku, jak i dla literaturoznawców końca lat sześćdziesiątych głównym przedmiotem zainteresowania stała się ogólna kondycja ich dyscypliny. O ile jednak w przypadku przełomu antypozytywistycznego u źródeł debaty metadyscyplinarnej tkwiła wspomniana konieczność odłączenia humanistyki od przyrodoznawstwa i ufundowania jej jako odrębnej dziedziny, o tyle przed poststrukturalistami stanęło zadanie innego rodzaju. Debaty przełomu poststrukturalistycznego podważyły przede wszystkim wzorce racjonalności, w których nauka o literaturze znajdowała do tej pory swoje fundamen-

¹⁷ Właśnie tę debatę, z grubsza rzecz ujmując, nazywamy „poststrukturalizmem". yo-Zob. Poststrukturalizm.

'® Zob. R. Young, Poststructuralism: The End ofThcory, „Oxford Litcrary Rcvicw” 1982, t. j.

” Zob. na len temat: R. Nycz, Nicowanie teorii, | w: | idem, Tekstowy (wiat, Poststrukturalizm a wiedza o literatura, Warszawa 1993, oraz A. Burzyńska, Teoria czy post teoria, [w: | Kryzys rzyprzełom. Studia z teorii i historii literatury, rccl. M. I,obciska, A. hebkowska, Kraków 1994.

31

Wprowadzenie

ty. Trzy najważniejsze pytania postawione przez poststrukturalizm dotyczyły więc kwestii podstawowych:

-    po pierwsze: jakie są możliwości i ograniczenia poznawcze teorii, czy tezy teoretyczne obowiązują zawsze i wszędzie?

-    po drugie: jakim językiem pisać teorię - przy założeniu, że sposób pisania nie jest neutralny, bo wywierają nań istotny wpływ retoryka, ideologia czy pożądanie⁴⁰; czy można pisać rozprawy teoretyczne językiem literackim?

-    po trzecie: jak przedstawia się relacja między teorią i interpretacją, czy teoria pomaga w praktyce interpretacyjnej, czy też ją ogranicza?

Oczywiście, odpowiedziami na te pytania zająć się musiała również teoria. Tego rodzaju teorię, której cele są przede wszystkim krytyczne wobec tradycyjnych sposobów teoretyzowania, nazywamy od pewnego czasu teorią ponowoczesną, podkreślając także w ten sposób jej silne związki z filozofią ponowoczesną (pojmowaną najogólniej jako krytyka zachodniej tradycji metafizycznej i światopoglądu oświeceniowego, tworzących fundamenty nowoczesnego modelu wiedzy)⁴'. I 'coria ponowoczesną - traktowana obecnie jako etap przejściowy w dziejach dwudziestowiecznej wiedzy o literaturze, zwrócona w stronę tradycji i nastawiona na jej rewizję - przygotowała pole dla obecnej fazy rozwojowej teorii literatury, określanej mianem teorii kulturowej.

3. Kulturowy zwrot teorii

W wyniku przełomu poststrukturalistycznego teoria i wiedza o literaturze doświadczyły kolejnych bardzo istotnych przemian, które przyczyniły się do gruntownych przeobrażeń jej obecnego kształtu. Zwrot pragmatystyczny (do którego pi zyczynili się zwłaszcza tak zwani neopragmatyści amerykańscy, w szczególni nu i zaś filozof Richard Rorty i literaturoznawca Stanley Fish) przyniósł przede Wszystkim osłabienie esencjalistycznych i fundamentalistycznych aspiracji teo-in Pytania o istotę literatury ustąpiły zdecydowanie pytaniom o sposoby jej działania Z kolei zwrot narratywistyczny spowodował zmiany w dyskursie teoretycznym, podważając zwłaszcza przekonanie o teorii jako o „czystym języku pojęć", a więc o niezależności języka teoretycznego od retoryki, strategii narracyjnej iip Narratywizm przyniósł ekspansję koncepcji teorii literatury, które świadomie mu ieridy granicę pomiędzy tym, co teoretyczne, a tym, co literackie - a więc teo-i il jako specyficznego „gatunku literackiego”, teorii jako „opowieści” (narracji)

M»n /nJ na temat przełomu poststrukturalistycznego to-zob. Poststrukturalizm.

I >i ■ gronu filozofów ponowoczcsnych zalicza się przede wszystkim Jacqucs’a Dcrridę, |< .mii kranęoła Lyotarda, Michela Foucaulta, Zygmunta Baumana, Richarda Rortyego. I >-i nilu „ponowoczcsność"został wprowadzony przez Baumana dla uniknięcia utożsamiania Mozolił ponowoczcsncj (poatmoderny) z postmodernizmem jako nurtem artystyczno kulturowym.

Trzy lun talne py poststn ralizmu

Teoria

ponowo

Zwrot kl

Zwrot pi tystyczn

Zwrot n wistyc/i