100,101

100

Teorie literatury XX wieku

Proces czytania jako aktywność nieprzewidywalna

ści estetycznie doniosłych. Dla Isera czytanie to proces nieustannego odkrywania, w którym czytelnik staje w obliczu nieprzewidywanych jakości, prowokujących go do refleksji nad własnymi założeniami. Proces czytania „zakłada, iż możemy stworzyć formułę samych siebie i w ten sposób odkryć to, co uprzednio uszło naszej świadomości. To właśnie w ten sposób czytanie literatury daje nam szansę sformułowania tego, co sformułować się nie da”⁸⁶.

Hans Robert Jauss

Ale estetyka recepcji to nie tylko badanie procesu czytania jako takiego, lecz także - a może przede wszystkim - badanie historycznych warunków odbioru dzieła literackiego. Iser, jak widzieliśmy, dowodził, że intensywność niedookreśle-nia tekstu uzależniona jest od jego miejsca w ewolucji literackiej (im dzieło nowocześniejsze, tym bardziej niedookreślone). Z kolei w swoim programowym wystąpieniu Hans Robert Jauss (ur. 1921), będący bardziej pod wpływem Hansa-Georga Gadamera niż Ingardena, dowodzili I

Dzieło literackie nie jest przedmiotem samym w sobie, który każdemu od biorcy w każdym czasie ukazuje się tak samo. Nie jest pomnikiem, który monologicznie objawia swoją ponadczasową istotę. Jest raczej jak partytu ra nastawiona na wciąż ponawiany rezonans odczytania, które wyzwala tekst z materii słowa i nadaje mu aktualne istnienie⁸⁷.

Proces historycznoliteracki

■ horyzont oczekiwań (nieni. Ei •wartungshorizont) - termin wprowadzi* ny przez Hansa Roberta Jaussa na ozna czenie zbioru przeświadczeń czytelni ka, umożliwiających mu odbiór danego dzieła. Zbiór ten (czy system) „w przypadku każdego dzieła w historycznym momencie jego pojawienia się określony jest przez uprzednie rozumienie gatunku, przez formę i tematykę uprzednio zna nych dzieł oraz przez opozycję języlu po etyckiego i praktycznego”. Proces odbioru polega na nieustannym potwierdzaniu i poszerzaniu horyzontu oczekiwań, któ ry to mechanizm stanowi podstawę ewolucji literackiej. Pojęcie horyzontu zapożyczone zostało wprost z fenomenolo gii Husserla, do której także odwołuje się przedstawiona w Prawdzie i metodzie Gadamerowska koncepcja fuzji horyzon tów (Horizontverschmelzung), warunkują cych wszelkie rozumienie.

Zarówno dla Jaussa (romanisty z wykształcenia), jak i dla Isera (anglisty) natl ważniejszy w badaniach literackich jest proces historycznoliteracki, który zaprł.c « cza esencjalnym właściowościom literatury. Historia nie jest bowiem serią obli k tywnie istniejących zdarzeń, literatura zaś nie jest zbiorem istniejących poza historią tekstów. Chodzi o dziejowość tekstów, a więc o to, że nie tylko istnieją ono w jakimś konkretnym czasie historycznym, ale także o to, że są one aktualizował ne przez czytelników z innych epok wedle odmiennych konwencji czytaniu i w odmiennym kontekście kulturowym. Ta dialcktyka dzieła i jego odbioru, produkcji recepcji jest nie tylko - jak u Ingardena - strukturalną właściwością litc-

¹⁶ W. Iser, The Implied Reader: Pa/erns of Communications in prosefiction from Hunyiin to lir-ckett, Baltimorc-London 1987,8. 294.

¹¹⁷ I ł.R.Jimna, Historia literatury jako prowokacja dla nauki o literaturze, |w:| idem, Historia II teratury jako prowokacja, tłum. M. I aikiiaicwliz, |hihI. K. BartoNzyńnki, Wurr/uwu 1999, "Ml Ml

II. I'cnomenologia

101

System

presupozyc

lekturowy!

■tllliry, ale także - czego Ingarden już nie zakładał - motorem napędowym hi-Ui"i ii literatury. Z tego powodu jednym z najważniejszych zadań badaczy litera-I luty jest analizowanie tak zwanego horyzontu oczekiwań, czyli ■Utleniającego się nieustannie (w zależności od danej epoki) systemu presupozy-m lekturowych umożliwiających odbiór dzieła.

I ly.icło literackie - pisze Jauss - nawet wtedy gdy wydaje się nowe, nie przedstawia się jako absolutna nowość w informacyjnej próżni, ale przez I Zapowiedzi, jawne i ukryte sygnały [...] przygotowuje publiczność do ści-I ile określonego sposobu recepcji.

Sterowana

percepcja

Proces czytania jest więc „realizacją określonych instrukcji, procesem sterowało | percepcji”⁸⁸, co oznacza, że interpretacja nie jest nigdy całkowicie subiektyw-Mn I dowolna, lecz zmuszona jest do przestrzegania intersubiektywnych reguł topiMtiych w strukturę tekstu, gatunku czy doświadczenia estetycznego. Podob-^Hfycświadczcnie stanie też u podstaw koncepcji wspólnoty interpre-■ I yj n ej Stanleya Fisha*⁹, co nie może dziwić, albowiem pierwsze wystąpie-■ft teoretyczne Fisha, zanim jeszcze stał się pragmatystą, zadłużone były moc-HiW teorii recepcji⁹⁰.

riutlntimowanie

Słownik I menologl

• I KI.NIK IM 1*1.1 KOWANY (ang. im ■p*/ i• u,lei, nimi. imptizit Leser) - ter-H|wp"'« ''I -' do l>.ulali tenoineno-^Bptlliyill przez Wolfganga Isera. /.a Mila IIII /larrtwiiii u .łypną .imktni \ /ację ■tliillivigo /.mu/cnia przez tekst, jak ■UlIlMlI/Hi k lej możliwości przez czy ■tłu iv lektury.

Ai niewątpliwych osiągnięć fenomenologii, głównie Romana Ingardena, w ba-HlilliO h literackich należy wprowadzenie do słownika teoretycznoliterackiego ^Hhpn n świata przedstawionego (definiowanego jako korelat aktów Mn u |i inalnych), q u a s i-s ą d ó w (wykraczających poza opozycję sądów prawdziwych i fałszywych), konkretyzacji (jako wypełniania lekturowego scenariusza), czytelnika implikowanego⁹' (założonej przez autora instancji odbiorczej)⁹². Fenomenologowie odrzucili psychologiczną i biograficzną kategorię autora, zastępując ją podmiotem aktów intencjonalnych, utrwalonych w tekście i domagających

^•iK"!' /'nępwii/yzm,

*• rilhi pl/eilr Ws/v if no / iteuiluui •«*. -.■.ytehiihi. stytutyku <//<'•*/)".•.•»,i, tłum M U I edeu u z.

Entuiyinlk I .iltruckl* 1983,z. 1.

¹ Wpllrwilll/onel pn raz pierwszy w książce Der imf>lir.ite l.eser (1(172) W. Isera. Kategoiia lit jtńmiAnilllil kategoi u,- „autora implikowanego” wprowadzoną na gruncie anglosaskim

Imm** \V(tvui 'a Hoothit w książce The Rbrtoric oJFiction, Chicago 1961.

■Mmli będą liwu/ać semiotycy, na przykład I Imherto Iśco (loz.ob. Semiotyku).