100,101 2

100

Teorie literatury XX wieku

Proces czytania jako aktywność nieprzewidywalna

ści estetycznie doniosłych. Dla Iscra czytanie to proces nieustannego odkrywania, w którym czytelnik staje w obliczu nicprzewidywanych jakości, prowokujących go do refleksji nad własnymi założeniami. Proces czytania „zakłada, iż możemy stworzyć formułę samych siebie i w ten sposób odkryć to, co uprzednio uszło naszej świadomości. To właśnie w ten sposób czytanie literatury daje nam szansę sformułowania tego, co sformułować się nie da”¹⁶.

Hans Robert Jauss

Ale estety ka recepcji to nie tylko badanie procesu czytania jako takiego, lecz także - a może przede wszystkim - badanie historycznych warunków odbioru dzieła literackiego. Iscr, jak widzieliśmy, dowodził, że intensywność nicdookrcślc-nia tekstu uzależniona jest od jego miejsca w ewolucji literackiej (im dzieło nowocześniejsze, tym bardziej niedookreślone). Z kolei w swoim programowym wystąpieniu Hans Robert Jauss (ur. 1921 będący bardziej pod wpływem Hansa-Georga Gadamcra niż Ingardena, dowodził

Dzieło literackie nie jest przedmiotem samym w sobie, który każdemu od biorcy w każdym czasie ukazuje się tak samo. Nie jest pomnikiem, który monologicznic objawia swoją ponadczasową istotę. Jest raczej jak partytura nastawiona na wciąż ponawiany rezonans odczytania, które wyzwala tekst z materii słowa i nadaje mu aktualne istnienie®⁷.

Proces historycznoliteracki

■ horyzont oczekiwań (nicni. Er wartungsborizont) - termin wprowadź*» ny przez Hansa Roberta Jaussa na oznu czcnic zbioru przeświadczeń czytelni ka, umożliwiających mu odbiór danego dzieła. Zbiór ten (czy system) „w przy padku każdego dzieła w historycznym momencie jego pojawienia się określony jest przez uprzednie rozumienie gatunku, przez formę i tematykę uprzednio zna nych dzieł oraz przez opozycję języka po ctyckiego i praktycznego". Proces odbioru polega na nieustannym potwierdzaniu i poszerzaniu horyzontu oczekiwań, który to mechanizm stanowi podstawę ewolucji literackiej. Pojęcie horyzontu zapożyczone zostało wprost z fenomenologii Husscrla, do której także odwołuje się przedstawiona w Prawdzie i meicdz.it Gadamcrowska koncepcja fuzji horyzon tów (Horizzntveruhmelzung), warunkujących wszelkie rozumienie.

Zarówno dla Jaussa (romanisty z wykształcenia), jak i dla Iscra (anglisty) nf ważniejszy w badaniach literackich jest proces historycznoliteracki, który zap cza cscncjalnym właściowościom literatury. Historia nic jest bowiem serią obiek tywnic istniejących zdarzeń, literatura zaś nic jest zbiorem istniejących poza storią tekstów. Chodzi o dziejowość tekstów, a więc o to, że nic tylko istnieją or w jakimś konkretnym czasie historycznym, ale także o to, że są one aktualizown nc przez czytelników z innych epok wedle odmiennych konwencji czytań i 1 i w odmiennym kontekście kulturowym. Ta dialektyka dzieła i jego odbioru, pro dukcji recepcji jest nie tylko - jak u Ingardena - strukturalną właściwością litr*

" W. Iscr, The Implied Rgader: Paferru of Communications in prose fiction from Hunyatt to lir ckett, Baltimorc-I.ondon 1987,1. 394.

I I.R.Juumi, Historia literatury jako prowokacja dla nauki o literaturze, [w:| idem, I futor ta li teratury jako prowokacja, tłum. M. I.tikaiicwh/, pod K. IlartoM/yńiki, Warn/uwu 1 « Ul 144

II l‘Vnomenologia

101

Mitury, ale także - czego Ingarden już nie zakładał - motorem napędowym hi-pt«Mii literatury. Z tego powodu jednym z najważniejszych zadań badaczy litera-■Ury jest analizowanie tak zwanego horyzontu ocze ki wań, czyli Uiiuini.ijącego się nieustannie (w zależności od danej epoki) systemu presupozy-ifjł li kturowych umożliwiających odbiór dzieła.

I D/ieło literackie - pisze Jauss - nawet wtedy gdy wydaje się nowe, nie I przedstawia się jako absolutna nowość w informacyjnej próżni, ale przez I zapowiedzi, jawne i ukryte sygnały [...) przygotowuje publiczność do ści-| określonego sposobu recepcji.

iWes czytania jest więc „realizacją określonych instrukcji, procesem sterowa-h*| p< rcepcji"^M,co oznacza, że interpretacja nie jest nigdy całkowicie subiekryw-H" t dowolna, lecz zmuszona jest do przestrzegania intersubicktywnych reguł mpi .mych w strukturę tekstu, gatunku czy doświadczenia estetycznego. Podob-| i 'oświadczenie stanie też u |xxlstaw koncepcji wspólnoty i n t e r p r e-■H» y j ii ej Stanley.! Fisha^s-\ co nie może dziwić, albowiem pierwsze wystąpić -o ontyczne Fisha, zanim jeszcze stał się pragmatystą, zadłużone były moc-Hjk lei»I ii recepcji'⁰.

System

presupo/yc

lekturowyc

Sterowana

percepcja

łdiumowanie

lite wątpliwych osiągnięć fenomenologii, głównie Romana Ingardena, w barn li literackich należy wprowadzenie do słownika teorctycznoliterackicgo jgi ni i wiata przedstawionego (definiowanego jako korelat aktów i|li i*m.ilnych),quas i-sądów (wykraczających poza opozycję sądów prawdziwych i fałszywych), konkrety-zacj i (jako wypełniania lekturowego scenariusza), czytelnika i m p 1 i-k o w a n c g o⁹¹ (założonej przez autora instancji odbiorczej)⁹¹. Fenomenologowie odrzucili psychologiczną i biograficzną kategorię autora, zastępując ją podmiotem aktów intencjonalnych, utrwalonych w tekście i domagających

t I » I NIK I M IM I KOWANY (ailg. im-ii *..<./•*r, ntem. implizit Isser) - ter-' i Ilony do badań tenomeno-M*iiv I. |• i • / \V..||ganga Iscra. /.i liii i • 11 /.m •wiio wstępną strwkturyz.u ję ■Mgii znaczenia przez tekst, jak ■Iłali/i-ję tej możliwości pr/cz czv-ló . w i«ki io lektury.

HpM* • tą) -146,

■k/oh

|M»I' pi #rdn wr/.yklktm / MfuKuui ti< czY/f/mku jf?kt)*icnu, tłum. M M. l-edcwic/,

Iitriuckk” 1983,1.1.

W|" ».1 hi mmi) |m» ras pierwszy w książce brr impltzite l*\tr (1972) W. Iscra. Kategoria N piayiioinlna kategorię „autora implikowanego" wprowadzoną na gruncie anglosaskim W Wat..,/, Hootha w książce Vh< Rhłtoritof Fittion,Chicago 1961.

(IoImiu Inplą uważaf wmiotyi v. na przykład t Imlwrlo Kco (fc>xob. Srmiolykti)

Stowmk ł menoloęł